سامیزدات، روشی زیر زمینی برای انتشار ادبیات در روسیه‌ی زمان شوروی بود. به طور دقیق، سامیزدات عنوان کلی نشریه‌های زیرزمینی‌ای بود که در دوران اتحاد جماهیر شوروی، مقالات سیاسی، اخبار، داستان‌های کوتاه و بلند، اشعار، متون مذهبی و کارهای توقیف شده‌ی خارجی را به صورت مخفیانه و غیررسمی منتشر می‌کرد.

سامیزدات، مخفف ترکیب самостоятельное издательство (ساماستایاتیلنایا ایزداتیلستوا) است و به معنی انتشارات مستقل می‌باشد. این واژه را در مقابل گاسیزدات، یا انتشار دولتی قرار می‌دهند. تامیزدات (Тамиздат) هم عنوان کلی کتاب‌‌هایی بود که در خارج از اتحاد جماهیر شوروی منتشر می‌شدند و به صورت غیرقانونی، به دست شهروندان شوروی می‌رسیدند. ‌

 البته، سامیزدات فقط مختص به نوشته‌ها نیست. صفحات گرامافون و موسیقی‌های ممنوعه هم به نوعی، جزو سامیزدات به شمار می‌آیند.

انتشار آثار ممنوعه به شکل غیررسمی و گرداندن آن به صورت دست به دست در روسیه سابقه تاریخی هم داشت. در اواخر قرن نوزدهم میلادی، دانش‌آموزان روس، جزوه‌هایی رادیکال را در محکومیت تزار منتشر می‌کردند. پس از انقلاب نافرجام سال 1905 و سرکوب آزادی‌های مدنی هم متن‌هایی تند و اعتراضی، به صورت دست به دست و گسترده منتشر شدند.

ولادیمیر بوکوفسکی (نویسنده، فعال حقوق بشر، سیاستمدار و دگراندیش اهل شوروی)، تعریف جذاب و کاملی را از سامیزدات ارائه داده است. او روند انتشار یک سامیزدات را اینطور خلاصه می‌کند: «خودم آن را می‌نویسم، خودم ویرایشش می‌کنم، خودم وظیفه‌ی سانسور را بر دوش می‌کشم، خودم آن را منتشر می‌کنم، خودم توزیعش می‌کنم و خودم هم به خاطرش به زندان می‌روم.»

اما تمام ماشین‌های تحریر باید در شوروی ثبت می‌شدند و به علاوه در شوروی قوانین سفت و سختی برای خرید کاغذ وضع شده بودند. بر همین اساس، هر خرید بیش از مقدار مجاز (که چندان هم زیاد نبود)، فوراً گزارش می‌شد. این ماجرا زمانی اهمیت می‌یابد که بدانید سامیزدات معمولاً از 10 صفحه تشکیل می‌شد. از طرف دیگر، هر گیرنده‌ای دراین زنجیره، حداقل 4 نسخه دریافت می‌کرد. در این میان، ریسک بزرگ و بزرگترین ریسک این بود که یکی از گیرنده‌‌ها، خبرچین پلیس باشد. بنابراین شهروندان حسابی در خطر بودند.

بنجامین رام، یکی از نویسندگان و روزنامه‌نگاران پیشین بی‌بی‌سی و نشریه‌ی OpenDemocracy در مقاله‌ای با عنوان «نویسندگانی که سانسور در اتحاد جماهیر شوروی را به چالش کشیدند»، به روش‌های مبتکرانه‌ای اشاره می‌کند که نویسنده‌های روس برای زیر پا گذاشتن قوانین سختگیرانه‌ی شوروی ابداع کرده بودند.

نویسندگانی که سانسور شوروی را به چالش کشیدند بنجامین رام، یکی از نویسندگان و روزنامه‌نگاران پیشین بی‌بی‌سی و نشریه‌ی OpenDemocracy است. او که برای رادیو و سرویس جهانی بی‌بی‌سی مستندهای فرهنگی نیز می‌سازد، چندی پیش بر موضوع سانسور در اتحاد جماهیر شوروی تمرکز کرد. رام در مقاله‌ای با عنوان «نویسندگانی که سانسور در اتحاد جماهیر شوروی را به چالش کشیدند»، به روش‌های مبتکرانه‌ای اشاره می‌کند که نویسنده‌های روس برای زیر پا گذاشتن قوانین سختگیرانه‌ی شوروی ابداع کرده بودند. هزاران شهروند شجاع شوروی نشریاتی زیرزمینی و به دور از سانسور منتشر می‌کردند و دست به دست می‌گرداندند. سامیزدات عنوان کلی برای این نوع از نشریات بود.

یکی از مهم‌ترین نویسندگان و شاعران تحت فشار شوروی آنا آخماتووا بود. آخماتووا، شاعر روس، مثل خیلی از شاعران دیگر دنیا، اشعارش را با قلم روی کاغذ می‌نوشت. در گام بعدی، اصلاحات لازم را اعمال می‌نمود و در نهایت، حاصل کار را با صدای بلند روخوانی می‌کرد؛ می‌خواست مطمئن شود که همه چیز، درست به نظر می‌رسد. بعد از این مرحله، یا شعر را برای مجله‌ای می‌فرستاد، یا آن را در گوشه‌ای، به امید رسیدن به کمال، رها می‌کرد.

اما زیر فشار پلیس مخفی استالینی که هر لحظه ممکن بود سر برسد و آپارتمان آنا آخماتووا را بازرسی کند؛ در چنین شرایطی، یک خط شعر، یک خطِ اشتباه از یک شعر، می‌توانست به قیمت جانش تمام شود. به همین دلیل، به محض نوشتن یک شعر، تمامی کلماتش را به خاطر می‌سپرد و در نهایت، کاغذی را که بر روی آن سروده بود، می‌سوزاند.  اما شعر برای زنده ماندن، باید به اشتراک گذاشته شود. به همین دلیل، آخماتووا چند تن از زنان نزدیک به خود را به خانه‌اش دعوت می‌کرد و هر شعر را بارها و بارها برایشان می‌خواند تا مطمئن شود که اشعارش زنده می‌مانند.

در مقاله‌ی پیش رو، مارتین پوچنر، منتقد، فیلسوف ادبی و استاد ادبیات تطبیقی دانشگاه هاروارد، به بازخوانی شرایط زندگی حرفه‌ای شاعران و نویسندگان، در دوران شوروی پرداخته است. او آنا آخماتووا و الکساندر سولژنتسین را به عنوان نمونه‌های موردی این مقاله برگزیده است.

شاعری زیر تیغ استالین ؛ آنا آخماتووا، سامیزدات و حافظه‌ شاعران بدتر از حکومتی که به شعر بی‌توجه باشد، حکومتی است که نسبت به شعر و ادبیات وسواس نشان می‌دهد. در مقاله‌ی پیش رو، مارتین پوچنر، منتقد، فیلسوف ادبی و استاد ادبیات تطبیقی دانشگاه هاروارد، به بازخوانی شرایط زندگی حرفه‌ای شاعران و نویسندگان، در دوران شوروی پرداخته است. او که آنا آخماتووا و الکساندر سولژنتسین را به عنوان نمونه‌های موردی این مقاله برگزیده است، نشان می‌دهد که سامیزدات، چطور توانست مسیر شاعری و نویسندگی در شوروی را تغییر دهد.

سرانجام در مقاله‌ی سوم سراغ ستاره‌ سامیزدات‌ها، الکساندر سولژنیتسین می‌رویم. «یک روز از زندگی ایوان دنیسویچ» که منتقدان ادبی آن را با قصه‌های تولستوی یا «خاطرات خانه مردگان» داستایفسکی مقایسه کرده بودند، یک روز از زندگی یک محکوم در اردوگاه‌های کار اجباری شوروی در سیبری را روایت می‌کند. این رمان کوتاه در مجله ادبی مشهور نووی میر چاپ شد. اما از اواخر دهه شصت میلادی کارهای سولژنیتسین دیگر ممنوع شده بودند.

سولژنیتسین معتقد بود که شهروندان معمولی شوروی یک وظیفه‌ دارند و آن هم این‌که همدست دروغگوها نشوند. اما، هنرمندان مسئولیت بزرگتری بر دوش دارند. آن‌ها باید دروغ‌ها و دروغگوها را شکست بدهند. درباره زندگی او و نقش سامیزدات در همه‌گیر شدن آثارش این مقاله را بخوانید.

سولژنیتسین ؛ نویسنده‌ای که اتحاد جماهیر شوروی را به زانو درآورد الکساندر سولژنیتسین، فقط یک سال بعد از انقلاب اکتبر روسیه و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی به دنیا آمد. یعنی در 11 دسامبر سال 1918 میلادی به دنیا آمد. با مبارزه سیاسی‌اش از طریق نوشتن کتاب‌هایی چون «بخش سرطان»، «مجمع‌الجزایر گولاگ» و »یک روز از زندگی ایوان دنیسویچ»، تصمیم گرفته بود هیولای اتحاد جماهیر شوروی با سیستم سانسور هراسناکش را به زانو دربیاورد و موفق هم شد به یکی از ستون‌های اصلی مبارزه در راه بی‌اعتبار کردن ماهیت و موجودیت شوروی تبدیل شود. اما سوال اینجاست که در این مسیر، سامیزدات چه تاثیری بر موفقیت سولژنیتسین گذاشت؟

اما سامیزدات منحصر به روسیه‌ی شوروی نبود و در اروپای شرقی و به خصوص چکسلواکی هم نقش مهمی در حفظ ادبیات ایفا کرد. در شامگاه 20 آگوست 1968 برای آزادیخواهان چکسلواکی همه چیز به پایان رسید. در این شب 200 هزار سرباز و 2 هزار تانک از شوروی و سایر کشورهای پیمان ورشو وارد چکسلواکی شدند و بساط دوران کوتاه آزادی را که موسوم به بهار پراگ شد برچیدند.  این بیست‌ویک سال دوران سیاهی برای ادبیات چک و اسلواکی قرار بود بشود. اما برخلاف انتظاری که می‌رفت، این بیست‌ویک سال دوران سیاهی برای ادبیات چک نشد.

یکی از مهم‌ترین عواملی که به نویسندگان چکسلواکی کمک کرد، انتشار آثارشان به وسیله سیستم انتشار زیرزمینی سامیزدات بود. به فاصله‌ای کوتاه از سرکوب بهار پراگ، شبکه‌ای در کشور به وجود آمد که نوشته‌های نویسندگان ممنوع کشور را مثل برگ زر روی دست می‌بردند. چکسلواکی در این زمینه در اروپای شرقی و مرکزی تحت سیطره کمونیست‌ها، شاخص‌ترین بود.

سامیزدات در چکسلواکی ایوان کلیما در مورد سامیزدات چک چنین نظری دارد: «سامیزدات چک، برخلاف جنبش‌های مشابهش، فقط شاخه‌ای از رود بزرگ ادبیات ملی نبود، بلکه خود آن رود بزرگ بود.» دوران بیست‌ویک ساله اختناق در چکسلواکی که ممنوع شدن کار بسیاری از نویسندگان تراز اول آن کشور همراه بود، فقط با سیستم پخش زیرزمینی سامیزدات قابل تحمل شد. بسیاری از آثار بزرگ این دوره از طریق دست به دست شدن جزوه‌های چاپی تایپ شده توسط داوطلبان یا دست‌نویس نویسنده‌ها به دست خوانندگان رسید. این یادداشت سفری است به کمک ایوان کلیما نویسنده مشهور یهودی چک، به دوران سامیزدات در چکسلواکی.

در یکی از جوک‌های معروف شوروی آمده است: مادربزرگی تمام تلاش خود را کرد که نوه‌اش به جنگ و صلح علاقه‌مند شود. وقتی نتوانست، مغلوب ناامیدی نشد! رمان را با دست تایپ کرد تا شبیه یک نشریه سامیزدات به نظر برسد.