دستاوردهای تازه نشر و چاپ در اولین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران 10 هزار عنوان از 30 کشور خارجی ، چکیده و برگزیده‌ای از آخرین و تازه‌ترین کوشش‌های انتشاراتی در سراسر جهان بود و دریچه‌ای به روی جهان پهناور و گسترده دانش و فن و ادب. نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به گفته برگزارکنندگان آن کوشید تا امکانات آشنایی‌های گسترده محققان و دانش‌پژوهان ایرانی را با جدیدترین و تازه‌ترین انتشارات – البته نه به شکل کاملا فراگیر- فراهم کند.

     برای برگزاری هرچه پر بارتر اولین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اقدامات زیادی صورت گرفته بود. از‌ ماه‌ها قبل دست‌اندرکاران برگزاری نمایشگاه اهداف آن را تشریح کرده بودند.گسترش مبادلات فرهنگی بین کشورها و بهره‌گیری از اندیشه‌های سازنده نویسندگان در سراسر جهان و آشنایي با مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی از جمله اهدافی بود که برای این نمایشگاه در نظر گرفته شد، در سال‌های اخیر کتب و نشریات زیادی در سراسر جهان به خصوص کشورهای پیشرفته انتشار یافته است که امکان دسترسی به این کتب و نشریات بسیار محدود بوده است. عدم آشنائی بسیاری از محققان و مترجمان با جدیدترین دستاوردهای علمی، فنی و ادبی در سال‌های اخیر یکی از مسائل قابل توجه فرهنگی بوده است که به اعتقاد مسئولان فرهنگی، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب می‌توانست تا حد زیادی این خلاء را پر کند.

     محدودیت‌های ارزی و عدم ارتباط همه جانبه فرهنگی ایران با کشورهای دیگر در این سال‌ها باعث شده است که امکانات مبادله تجاری کتاب بین ناشران داخلی و خارجی محدود باشد. به همین دلیل یکی دیگر از انگیزه‌های برگزاری نمایشگاه‌کتاب ایجاد زمینه مناسب برای عقد قرارداد بین ناشران داخلی و خارجی و برقراری امکان به منظور تبادل تجاری کتاب بود. با امکاناتی که مسئولان برگزاری نمایشگاه به وجود آوردند ناشران داخلی توانستند نیازهای انتشاراتی خود را از نظر خرید و تجربه کتاب‌‌های خارجی تامین کنند. به طور کلی در بعد تبلیغاتی، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب در داخل کشور نیز تشویق اقشار مختلف جامعه به کتاب‌خوانی و آشنا کردن آن‌ها با تازه‌ترین کتبی بود که از سال 1982 تاکنون در کشورهای مختلف انتشار یافته است. گفتنی است که این بعد تبلیغی نمایشگاه بین‌المللی از مهم‌ترین ویژگی‌هایی بود که به منظور ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی و فرهنگ در جامعه باید به آن توجه کرد. استقبال مردم از چنین نمایشگاهی می‌تواند زمینه‌ای برای عمومیت دادن هر چه بیشتر کتاب‌خوانی در بین سطوح و اقشار گوناگون اجتماعی باشد.

ایجاد رقابت میان ناشران داخلی

     برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب در هر سطحی که بود جنب‌ و جوش و تحرک تازه‌ای را در بازار نشر کتاب به وجود آورد. این مساله به قول یکی از دست‌اندرکاران نمایشگاه بین‌المللی کتاب بین ناشران داخلی ایجاد رقابت می‌کند. هر چند که شرایط ویژه سیاسی کشور و وجود جنگ محدودیت‌هایی را از نظر فعالیت‌های فرهنگی و انتشاراتی به وجود آورده است ولی باتوجه به اینکه نمایشگاه بین‌المللی کتاب به طور طبیعی تحرک تازه‌ای را در بازار نشر به ‌وجود آورد،  ناشران داخلی دست به رقابت تازه‌ای زدند و همین کار بازار نشر کتاب را داغ کرد. در همان حال مسئولین فرهنگی معتقدند به رغم این که در سال‌های اخیر مشکلات متعدد اقتصادی و اجتماعی در جامعه وجود داشته است اما بازار نشر کمتر با توقف و رکود مواجه بوده است. طبق آمارهای رسمی در سال 64 در حدود 5448 عنوان کتاب به چاپ رسیده که این میزان کتاب تیراژ قابل توجهی هم داشته‌اند. نباید از نظر دور داشت هر چند که در سال‌های اخیر به میزان 700 درصد تیراژ کتاب به نسبت سال‌های قبل از انقلاب افزایش نشان می‌دهد اقدامات همه جانبه فرهنگی و انتشاراتی خاصی لازم است که گرایش به کتاب و کتابخوانی در جامعه بیشتر شده و تیراژ کتاب و مجله روز‌به‌روز سیر صعودی بپیماید. این امر میسر نیست مگر اینکه امکانات طبع و نشر کتاب‌های مختلف به خصوص کتاب‌های علمی و تحقیقاتی و دانشگاهی گسترش پیدا کند. رقابت سازنده بین ناشران در صورتی نتیجه موثر خواهد داشت که حمایت‌های ضروری از طبع و نشر کتب گوناگون از سوی ارگان‌های فرهنگی صورت بگیرد.

صادرات کتاب

     از هدف‌های دیگر برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب، بررسی امکانات صدور کتاب به خارج از کشور بود. در بروشوری که به زبان فارسی برای ناشران داخلی که در نمایشگاه شرکت می‌کنند انتشار یافته بود در این مورد توضیحی داده نشده است و این مساله را آقای «ملانظر» یکی از مسئولان روابط عمومی نمایشگاه کتاب در گفتگویی با دنیای سخن مطرح‌ می‌کند. وی می‌گوید: «یکی از اهداف ما مساله بها دادن و ترویج صادرات کتاب است و در این مورد باید گفت هرچند که ما نیاز به کتاب‌های خارجی داریم دیگران هم به کتابهایی که ما به ‌چاپ می‌رسانیم نیاز دارند. بنابراین در جوار برگزاری نمایشگاه ما سعی وافر داشتیم که در زمینه صادرات کتاب موفقیت‌هائی را به‌دست بیاوریم و مبادلات تجاری کتاب را یا به صورت پایاپای و یا به شکل صادرات و واردات کتاب با کشورهای شرکت کننده برقرار کنیم.

     نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرصت تازه‌ای را به مترجمان می‌دهد که با بخشی از تالیفات جدید ادبی و هنری آشنا شوند. از آن گذشته باتوجه به این که در ماه‌های اخیر ناشران داخلی برای شرکت در نمایشگاه بین‌الملل درصدد چاپ کتاب‌های زیادی بوده‌اند هجوم گسترده‌ای برای دریافت کاغذ و به قیمت دولتی صورت گرفته است. این امر به اعتقاد یکی از مسئولان برگزاری نمایشگاه تا حدی مساله کمبود کاغذ رفع کرده است. بدین معنی که برای چاپ کتاب‌های بیشتر و عرضه این کتب به نمایشگاه تصمیماتی برای واگذاری کاغذ به ناشران اتخاذ شد و تدارکاتی که از چند ماه قبل برای هر چه وسیع‌تر برگزار شدن نمایشگاه به مرحله اجرا رسید سبب شد که توجه بیشتری به رفع تضییقات ناشی از کمبود کاغذ مبذول شود.

در حدود 100 ناشر خارجی بیش از 30 کشور جهان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب شرکت کرده‌اند. دست‌اندرکاران برگزاری نمایشگاه میزان استقبال ناشران خارجی را از نخستین نمایشگاه بین‌المللی تهران خوب توصیف می‌کنند. آقای ملانظر می‌گوید: «با توجه به اینکه این اولین نمایشگاهی است که در سطح بین‌المللی تشکیل می‌شود ما برای اطلاع دادن به ناشران تا حدی تاخیر داشتیم و با این که ما کشوری در حال جنگ هستیم استقبال خوبی از این نمایشگاه شده است.»

کشورهابی که تعداد بیشتری کتاب به نمایشگاه کتاب فرستاده بودند عبارتند از لبنان، انگلستان، آلمان، سوریه، هندوستان و پاکستان لازم به گفتن است که بیشتر استقبال از سوی ناشران لبنانی بوده است و پس از آن ناشران خصوصی کشورهای انگلیس و آلمان با عناوین کتاب بیشتری به نسبت سایرین در نمایشگاه شرکت کردند. مسئول روابط عمومی نمایشگاه معتقد است که با در نظر داشتن این که ناشران خارجی به فروش کتاب و بازگشت سرمایه خود اهمیت زیاد می‌دهند و با عنایت به این مسئله که در شرایط کنونی اقتصادی در ایران این امر چندان میسر نیست میزان اسقبال ناشران خارجی برای شرکت در نمایشگاه بین‌المللی کتاب قابل توجه بوده است.

عدم محدودیت موضوعی

     مسئولان برگزاری نمایشگاه کتاب می‌گویند برای عرضه کتاب به نمایشگاه محدودیت موضوعی خاصی وجود نداشته است به همین دلیل اعتقاد برگزارکنندگان نمایشگاه حوزه موضوعات و عناوین ارائه شده وسیع بوده است. تنها محدودیتی که برای ناشران خارجی از نظر شرکت در نمایشگاه وجود داشته عدم وابستگی به صهیونیسم و عدم تبلیغ مرام و مسلک صهیونیستی بوده که در این زمینه ممانعت جدی به عمل آمده است. در زمینه عناوین کتاب‌های داخلی نیز از عرضه کتاب‌های افستی جلوگیری شده است (منظور از کتاب‌های افستی آن دسته از کتبی است که بدون هیچ اضافاتی از روی نسخه قبلی تجدید چاپ می‌شود) برای شرکت در نمایشگاه بین‌المللی کتاب ناشران داخلی نیز شوق و علاقه زیادی نشان دادند مسئول روابط عمومی نمایشگاه در این زمینه می‌گوید: «بیش از 200 ناشر داخلی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب شرکت کردند و استقبال به حدی بود که علاوه بر فضاهای در نظر گرفته شده سالن‌های اختصاصی زیادی در اختیار ناشران داخلی قرار گرفت ناشران داخلی امکان همکاری متقابل با ناشران خارجی را در نمایشگاه داشتند و برای ایجاد ارتباط بیشتر با ناشران خارجی مترجمانی همراه ناشران داخلی بودند البته یک محدودیت زمانی برای ناشران داخلی اعمال شد که آن هم عدم عرضه کتاب‌های منتشر شده قبل از سال ‌62 بود.»

     گفته می‌شود که کتاب‌های علمی و فنی عرضه شده به نمایشگاه جدیدترین تجارب و اندوخته‌های علمی را در خود نهفته داشتند. کتاب‌های پزشکی ارائه شده به نمایشگاه درصد وسیعی از کتب علمی را تشکیل می‌دادند به عبارت دیگر بخش مهمی از کتاب‌های علمی عرضه شده به نمایشگاه حاوی دستاوردهای علم پزشکی بودند. این قبیل کتاب‌ها بیشتر از کشورهای اروپابی به نمایشگاه ارسال شده بودند در زمینه‌های فقهی و مذهبی نیز کتاب‌های زیادی عرضه شد که بیشتر این کتا‌ب‌ها متعلق به کشورهای لبنان و سوریه بود.

خرید کتاب‌های خارجی توسط ایران در نمایشگاه کتاب

     مسئولیت خرید کتاب‌های خارجی عرضه شده به نمایشگاه برعهده سازمان چاپ و انتشارات وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. آقای ملانظر می‌گوید بازدیدکنندگان از نمایشگاه درخواست‌ کتاب‌های خارجی مورد نظرشان را روی فرم‌های مخصوص می‌نویسند و آن را به قسمت خدمات کامپیوتری نمایشگاه ارائه می‌دهند. فرم‌ها جمع آوری شده و پس از بررسی مشخص می‌شود که هر کتاب و یا هر ناشری چه تعداد درخواست کننده دارد. درخواست‌ها جمع آوری شده و سپس با ناشر مورد نظر قرارداد بسته می‌شود و آن تعداد کتابی که مورد نیاز است به ناشر مذکور سفارش داده می‌شود.

    وی ادامه می‌دهد: «به جز آن چه که گفته شد ترتیباتی اتخاذ نشد که خود ناشران بتوانند خرید و فروش کتاب را انجام دهند البته در طول برگزاری نمایشگاه مسئولیت اصلی خرید کتاب بر عهده وزارت ارشاد بود. برای خرید کتاب سعی شده که از ناشران خارجی تخفیف گرفته شود و میزان ارزی که برای خرید کتاب در نظر گرفته می‌شود بین متقاضیان و دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و علمی ارگان‌های دولتی سرشکن خواهد شد.»