توان افزایی زنان در سازگاری با تغییر اقلیم و خشکسالی – تجربه زیسته زنان روستایی

اولین سخنران نشست زن در آیینه آب، خانم رقیه طالبی کارآفرین برتر سال 1398 در خراسان جنوبی و مدیرعامل شرکت تعاونی روستایی زنان هنرمند کارآفرین سرچاه تازیان است. در این تعاونی 140 نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم به تولید انواع صنایع دستی (گلیم و جاجیم و…) مشغولند. خانم طالبی مدیر شبکه توانمندسازی زنان سرپرست خانوار استان خراسان جنوبی و پیشگام در فعال‌سازی گروه‌های خودیار کوچک در پروژه‌های کم سرمایه و زودبازده نیز بوده است. همچنین رقیه طالبی پیشران طرح ملی توسعه مشاغل خانگی در منطقه آسیا و اقیانوسیه است.

اما کمی به پیش از آغاز نشست زن در آیینه آب برگردیم و ببینیم قصه ایشان از کجا آغاز می‌شود:

خشک‌سالی‌های چندین ساله در منطقه و تب تند آن که سال‌هاست رمق کشاورزان و آسیب‌پذیرترین قشر آنان یعنی زنان را بریده است، موجب شد که هم اینان پیشگام در یافتن راه‌حل‌هایی هر چند کوچک شوند. محدودیت دسترسی به آب، سبب شد تا خانم طالبی به فکر راهی برای تغییر بیفتد و با جمع آوری و نگه‌داشت آب‌های خاکستری به فکر افتاد که از این آب‌ها جهت تولید بوته‌هایی برای زندگی و پایداری آن استفاده کند.

او الگویی برای کشت تعریف کرد و به آموزش و ترویج باغچه‌های خانگی و تولید گیاهان دارویی پرداخت. و در این سال ها با تلاش و پی‌گیری‌هایش توانست مشوق زنان منطقه برای این گونه تولید و پس از آن فراوری این محصولات مانند چیپس میوه و ترشی جات و بسته بندی مواد در شرکت تعاونی زنان گردد. البته در تمام مراحل دیدن دوره‌های آموزشی با کمک نهادهایی همچون دفتر امور زنان جهاد کشاورزی و جهاد دانشگاهی به ایشان کمک کرده است.

با افزایش دانش و آگاهی ایشان به راه‌های تازه‌ای برای اشتغال اندیشید. بازآفرینی هنری 300 ساله: راه اندازی کارگاه‌های حوله بافی یا «توبافی». و این چنین بود که خانم باطبی مسئول شبکه حوله بافی و محصولات وابسته و مدیر شبکه توانمندسازی زنان سرپرست خانوار استان برای 143 نفر ایجاد اشتغال کرد. این محصولات با برند «ساروق» به بازار عرضه شد. تولید پارچه‌هایی از الیاف پنبه و تبدیل این پارچه‌ها به لباس‌های مد روز و مصرفی سبب رونق این فعالیت و شرکت‌های وابسته گردید. در حال حاضر این تعاونی‌ها 66 عضو ثابت دارند و برای 250 نفر اشتغال خانگی و 400 نفر شغل مرتبط ایجاد کرده است.

هنر «تو بافی» ثبت ملی نیز شده است. نکته قابل توجه تبلیغ و ترویج استفاده از این محصولات است. اثر پنبه خالص برای سلامتی، جلوگیری از خون‌ریزی، عدم انتقال ویروس و خاصیت بهداشتی آن است. در این میان ما شاهد توانمند شدن زنان -ایجاد اعتماد به نفس در آنان- مشارکت ایشان در اقتصاد خانواده و بهبود آن- مهاجرت معکوس تعدادی از روستاییان از شهر به روستا و داشتن شغل و منزلت اجتماعی بودیم.

اما نکاتی که باید در این فرایند به آن‌ها توجه کرد:

• ترویج و اهمیت دانش بومی درباره این نوع پنبه و ارزش‌های آن
• تبدیل نخ کردن این پنبه‌ها به ویژه پنبه «مله» از محصولات ویژه منطقه که رنگ آن به رنگ خاک منطقه‌ای است که در آن پنبه کشت می‌شود (از زرد خاکی تا قهوه‌ای)
• تبدیل نخ این پنبه با دست انجام می‌شود که کاری بسیار سخت است پس نیازمندیم که:
• در مجامع علمی، دانشگاه‌ها و کارشناسان بر ضرورت تولید دستگاه‌هایی برای این منظور راهکارهایی اندیشیده شود. یعنی تولید و بهره‌وری علمی می‌تواند پا به پای یکدیگر پیش رفته و پشتیبان یکدیگر و اشتغال فزاینده شود.
• جهت دریافت ساده‌تر استانداردهای لازم برای کالاهای بومی و روستایی باید تمهیداتی اندیشیده شود.
• دریافت سیب سلامت و مجوزها در کسب‌وکارهای کوچک به ضوابط جدید و قابل دستیابی نیازمند است.

دومین سخنران نشست زن در آیینه آب

دومین سخنران نشست زن در آیینه آب خانم مکرمی مدیرعامل شرکت صندوق حمایت از توسعه فعالیت‌های کشاورزی زنان روستایی شهرستان مرودشت بود که در زمینه آموزش و مشاوره به بهره‌برداران و سهامداران در زمینه مدیریت بهینه آب و منابع زیرزمینی، کشت گلخانه‌ای، تولید محصولات سازگار با کم آبی و تغییر اقلیم سخن گفت.

خانم مکرمی نشست زن در آیینه آب را با توضیح کوتاهی در مورد تشکیل صندوق‌های اعتباری خرد زنان طی سال‌های 1384-89 در مرودشت و سپس توسعه این صندوق‌ها در قالب شرکت‌های صندوق‌های حمایت از توسعه کشاورزی زنان روستایی با کمک بخش‌های دولتی و غیر دولتی داد. نکته مهم آن که با توجه به خشک‌سالی‌های مستمر و تاثیرش بر اقتصاد، معیشت و زندگی روزمره زنان، در این شرکت‌ها، تمرکز اصلی بر آموزش و مشاوره جهت مدیریت بهینه مصرف آب است و استفاده از آب‌های خاکستری جهت تولید نشا و کشت‌های گلخانه‌ای، ترویج تولید در پشت‌بام‌ها و حیاط خانه‌های روستایی و هم چنین توسعه گلخانه‌ها در ابعاد کوچک و بزرگ.

در این فرایند ما شاهد تغییرات عمده‌ای هم در حوزه اقتصاد و هم روان‌شناسی عمومی به ویژه مردان جامعه روستایی بودیم.

حوزه اقتصادی:

• جلوگیری از هدر رفت آب به عنوان منبعی کمیاب و ارزشمند
• استفاده از روش‌های نوین کشت در پشت بام خانه‌ها و حیاط
• ترویج کشت‌های گلخانه‌ای
• استفاده از بذرهای مرغوب بومی
• دسترسی سریع و به موقع به نشا
• کشت به موقع و در برخی مواقع حتی زودرس و در نتیجه امکان رقابت در بازار
• افزایش کیفیت محصول
• نزدیکی و قابل دسترس بودن نشا در نتیجه افزایش بهره‌وری
• کاهش هزینه‌ها و افزایش در آمد خانواده
• کاهش دوره کشت
• بهبود وضعیت اقتصادی خانواده
• بهبود وضعیت اقتصادی منطقه

2- تغییر نگرش مردانه در مورد تولید و نقش زنان در آن

در این نگرش نقش اصلی تولید کشاورزی با مردان خانواده بود که به دنبال تامین نشا ها از مناطق دورتر (با توجه به نبود نشا در منطقه) بودند. تولید کشاورزی در ابعاد بزرگ تعریف شده بود (مزارع بزرگ). با توجه به این‌که مرودشت در سال‌های اخیر با خشکسالی‌های شدید روبرو بوده در تمام روستاهای آن، آب جیره‌بندی شده است.

• این بار این زنان بودند که با استفاده از آب خاکستری (آب های دورریز حاصل از شست و شوهای ساده خانگی) با روش‌های ابتکاری کشت می‌کردند
• ایحاد باغچه‌هایی در پشت بام و حیاط خانه‌ها
• استفاده از منابع و امکانات در دسترس در نتیجه رصد و پایش نشاها و جلوگیری از ضایعات
• استفاده از دانش و تجربه بومی زنان به عنوان مثال استفاده از صندوق های چوبی و بذرهای بومی
• توجه به حفظ محیط زیست و میراث بومی
• دسترسی آسان به مواد اولیه و عدم نیاز به امکانات خارج از منطقه

همه این موارد سبب افزایش اعتماد مردان به فعالیت‌های زنان و نقش پر رنگ آنان در تولید و عدم وابستگی به خارج از منطقه شد. موضوعی که هم سبب افزایش اعتماد به نفس زنان و هم ایجاد ثبات بیشتر در اقتصاد خانواده و هم توازن اجتماعی، فرهنگی در مناسبات افراد گردید. در این نوع تولید- تولید کوچک محور- جامعه‌ای با تفکر سنتی مردانه به این نتیجه روشن و بارز رسید که بدون استفاده از کشت‌های غرقابی و نیاز به بازارهای بیرون از منطقه می توان از راه تولید کوچک محور با استفاده از نیروهای زنان توانمند منطقه و ظرفیت‌های موجود، به نتایج اثربخش‌تری رسید.

پس از مرحله تولید و برداشت محصول، به ویژه محصولاتی هم چون زعفران و زیتون، موضوع فراوری و صنایع تبدیلی و تکمیلی بسیار اهمیت دارند. به جای ارایه محصولات به صورت فله و بدون بسته بندی و با قیمت‌های پایین، اگر بتوان با پشتیبانی از صنایع تبدیلی و بسته‌بندی‌های استاندارد ویژه مشاغل خرد، تغییری در این سیستم ایجاد کرد، شاهد رشد و نوآوری هر چه بیشتری در ارائه محصولات و به تبع آن حضور موثرتر افراد در این بخش خواهیم بود. و این یعنی حمایت از جامعه روستایی –حمایت از زنان روستایی و مهاجرت معکوس به روستاها و تامین اشتغال پایدار.

البته برای دست یابی به چنین اهدافی نیازمندیم به:

• نیازمند بازنگری در برنامه‌های بلند مدت
• تهیه و تدوین برنامه‌های راهبردی جهت توسعه تولیدات خرد روستایی
• توجه به اهمیت نقش تولیدکنندگان خرد به ویژه زنان
• اهمیت آموزش و ترویج راه‌های نوین
• نظارت‌های اموزشی مستمر
• تهیه و تدوین استاندارد برای تولیدات خرد و پشتیبانی از این تولیدات
• رفع موانع جهت راه اندازی و تولید خرد روستایی

الیته در این راه نیازمند همراهی دفاتر مربوطه در وزارت‌خانه‌ها و نهادهای دولتی، همراهی نهادهای دانشگاهی و علمی برای کمک به اجرایی کردن ایده‌های خلاقانه و مشارکت  سازمان‌های غیر دولتی مانند انجمن زنان کارافرین جهت اطلاع رسانی و طرح مباحث موضوعی و مطالبه‌گری هستیم.

در شرایط سخت تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی‌ها، داشتن امنیت خاطر جهت پایداری در کار با توجه به موارد ذکر شده برای دستیابی به امنیت تولید و امنیت غذایی از مهم‌ترین دغدغه‌های سیاست‌گزاران باید باشد.