شخصیت در فرهنگ با خطوطی از چهره فرهنگ ایران

شخصیت در فرهنگ کتابی است برای آشنایی با برخی ویژگی‌هایی که در فرهنگ ایران وجود دارد.

ورود به مطلب با آغازی است که از ارتباط بین فرهنگ و شخصیت می‌گوید و نمونه‌هایی از سراسر جهان ذکر می‌کند که برخی رفتارها و حتی بیماری‌ها بدون ارتباط با فرهنگ و محیط پیرامونی‌شان نیستند.

بعد از تعریف فرهنگ و شخصیت و ذکر عوامل تشکیل دهنده فرهنگ و توضیحات درباره انواع شخصیت (در بحث فرهنگ) وارد بخش جذاب کتاب یعنی پژوهش انجام شده درباره قالب‌های شخصیتی در ایران می‌شویم. البته پیش از آن توضیحی درباره روش مورد استفاده در این پژوهش آورده شده.

نویسنده کتاب شخصیت در فرهنگ با بررسی باورها و رفتارهای ایرانی به قطب‌های شخصیتی درویش و لوطی اشاره می‌کند و با برشمردن ویژگی‌های این دو گونه شخصیت، به نقاط افتراق و اشتراک آنها و شیوه بروزشان در روابط اجتماعی ایرانیان می‌پردازد.
رابطه درویشی و لوطی‌گری به نقطه مشترکی می‌انجامد که آن را صفای باطن نام می‌نهد و اشاره می‌کند که بخشی از تناقضات در رفتار و کردار ایرانی به علت اهمیت دادن آنها به صفای باطن در کنار بدبینی نسبت به غیرخودی‌ها و یا ناچار به زندگی کردن به شیوه دیگری است که فرد را از این ارزش دور می‌کند.

بخش بعدی کتاب عنوان خطوطی از چهره فرهنگ ایران را دارد. در ابتدا نویسنده اظهار می‌کند که ترسیم چهره‌ای از فرهنگ ایران به علت قدمت عظیم و غنی، پژوهش‌های متعدد و دقیقی را می‌طلبد اما در این کتاب با استفاده از ادبیات (شامل اشعار و گفته‌ها) و نکته‌گویی‌های خودی و بیگانگان و تجربیات کسب شده، به نتایجی دست یافته است که البته اعتبارشان را در همان اندازه ارزشی است که برای این منابع می‌توان قرار داد.

پس از آن به ذکر شش فرهنگ می‌پردازد که هرکدام شکلی و خصوصیتی از فرهنگ ایرانی هستند. فرهنگ سراب، فرهنگ بی‌ثباتی، فرهنگ اضطراب، فرهنگ واسطه، فرهنگ صدف‌ساز و فرهنگ آزارجویی مواردی هستند که نویسنده با آوردن نمونه به شرح هرکدام پرداخته.

اشاره شده که این بررسی از دیدگاه روانشناسی اجتماعی است یعنی بررسی رفتارها و کردارها در واکنش به شرایط حاصل از زندگی در جمع و اجتماع. همچنین زمینه‌های تاریخی که باعث ایجاد چنین ویژگی‌هایی شده نیز ذکر گردیده، البته با توجه به این نکته که هم حاکمان و هم کسب‌کنندگان منافع در تداوم این موارد دخیل بوده‌اند.

دکتر سیدمهدی ثریا، نویسنده کتاب شخصیت در فرهنگ، جامعه‌شناس ایرانی است. او در سال 1307 به دنیا آمد و سال‌ها استاد رشته انسان‌شناسی دانشگاه تهران بود. به حوزه انسان‌شناسی روانشناختی علاقه داشت و تالیفات و ترجمه‌های متعددی هم انجام داد.
تولد و مرگ معنا، شعوری دیگر، روانشناسی وجودی و جمعیت از دیدگاه انسان‌شناسی برخی از کتاب‌های او هستند.

بخشی از کتاب

وقتی در پی شناسایی عامل روانشناختی تظاهرها، پنهان‌کاری‌ها و وانمودسازی‌ها به جستجو می‌پردازیم به وجود دیکتاتور و نظام تک حاکمی پی می‌بریم. جالب اینکه این امر مختص جوامع و فرهنگ‌های بزرگ و نظام‌های کشورداری نیست. در موسسات و نظام‌های کوچکتر نیز چنین است.

ایاکوکا، مردی که در آمریکا در موسسه اتومبیل‌سازی فورد مقام مدیریت بالا داشته و فروش اتومبیل‌های فورد را بسیار افزایش داده است، در شرح زندگانی و خاطرات شغلی خود می‌گوید:
«زمانی که دیدم هنری فورد (صاحب و رئیس کل موسسه) دیکتاتور مأبانه رفتار می‌کند و هر کس را که می‌خواهد بر سر کار می‌گذارد یا از کار بر کنار می‌کند، و از جمله یکی از همکاران من را که در بالا بردن فروش اتومبیل‌ها نقش بسزا داشته بیکار کرده گرچه در درون خود می‌جوشیدم، در ظاهر خود را طرفدار وضع نشان می‌دادم و به هر کس که با من کار می‌کرد اطمینان می‌دادم که وضع موجود کاملا خوب و بی‌عیب و نقص است.»

به هرحال در هر جا و در هر زمان که رضایتمندی و نارضایتمندی یک انسان، هم تأمین‌کننده رفاه و خواستنی‌های مردم و هم مانع و ویرانگر آن باشد، دروغ، وانمودسازی، چاپلوسی و دسیسه‌کاری رایج و معمول می‌شود، هر چند در نکوهش آن سخن بسیار و شکایت فراوان باشد.