زبان، منزلت و قدرت در ایران

کلمات و گفت‌وگوهای روزمره ما در پس رساندن مقصود و خواسته‌هایمان نشانگر نگاه و تلقی ما از جایگاه و نگرشمان به خود و دیگران است.
کتاب زبان، منزلت و قدرت در ایران به بررسی همین مفهوم پرداخته. نویسنده کتاب سعی کرده با بررسی زبان ارتباطی ایرانیان به الگوهای ارتباطی دست پیدا کند که می‌تواند نظریه‌های فراوانی درباره زیست اجتماعی و اخلاقی ایرانیان بدهد.

کتاب در فصل‌های ابتدایی به ساختار زبان تعاملی ایرانیان و اجزای گفتار در انتقال پیام می‌پردازد. بعداز آن به ویژگی‌هایی چون بافت و واج‌شناسی و واژه‌شناسی توجه می‌کند و فصلی را هم به نحوشناسی و تغییرات و تنوعات سبکی در زبان فارسی اختصاص می‌دهد.

شاید عناوین و موضوعات این فصل‌ها باعث شود فکر کنید با کتابی روبه‌رو هستید که تنها به بحث ساختارها و نظریات دستوری زبان پرداخته اما در هر فصل نویسنده باتوجه به موضوع مطروحه و الگوهای زبانی به بیان یکی از ویژگی‌هایی می‌پردازد که در فرهنگ و زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان مطرح است؛ از پارتی‌بازی گرفته تا تعارف و دروغگویی.

پس از همه این فصول نوبت به فصل نتیجه‌گیری می‌رسد که عنوان زیباشناسی تعامل ایرانیان را دارد. جایی که نویسنده نتیجه می‌گیرد گرچه زبان فارسی ساخت دستوری ساده‌ای دارد اما با مجموعه‌ی فراوانی از متغیرهای سبکی و کاربرد ضمایر و واژگان خاص تا ژست‌ها و وضعیت بدن، نوعی از تعامل را می‌سازد که زبان را تبدیل به یک هنر جادویی می‌کند.

کتاب زبان، منزلت و قدرت در ایران نشان می‌دهد که زبان گفت‌وگو در ایران به چه شکل ساختارهای قدرت و منزلت را نشان می‌دهد، ایرانیان خودآگاهانه یا ناخودآگاهانه چطور در مراودات روزمره خود این بازی زبانی را به اجرا درمی‌آورند، زبان (و همچنین معماری سنتی ایرانی) چطور بین دنیای درون و بیرون آنها پیوند برقرار می‌کند و مردم ایران با مهارت زبانی چگونه زندگی خود را پیش می‌برند. شاخصه‌ای که نویسنده در بخشی با عنوان زبان زرنگی از آن یاد می‌کند.

نویسنده کتاب یک پژوهشگر آمریکایی است. او کارش را براساس تحقیقات میدانی انجام داده، یعنی مدت‌ها بین ایرانیان زندگی کرده. با اینکه مرکز اصلی بررسی او روستایی حوالی شیراز است اما به واسطه کارش با محافل اداری و دانشگاهی هم ارتباط گرفته و تلاش کرده یافته‌هایش را تعمیم‌پذیر به گروه‌ها و طبقات متنوع اجتماعی کند.

با اینکه زمان حضور او در دهه ۷۰میلادی بوده اما به تحولات بعداز وقوع انقلاب در ایران هم توجه کرده و یکی از خواندنی‌ترین بخش‌های کتاب زیباشناسی فن بیان انقلابی است که بررسی نحوه و قدرت زبان در جریان انقلاب ایران پرداخته.

نویسنده بعدها مقاله‌ای با عنوان «عاطفه و صمیمت در گفتمان زبان فارسی» نوشته که در چاپ‌های بعدی کتاب به آن افزوده شده.

ویلیام بی من که سال 1947 در آمریکا متولد شده استاد بازنشسته رشته مردم‌شناسی و کارشناس خاورمیانه است. علاقه‌ به زبان‌شناسی اجتماعی دارد و تحقیقات متنوعی در منطقه خلیج فارس و آسیای مرکزی انجام داده.
او آثار دیگری هم درباره زبان و فرهنگ فارسی نوشته. کتاب سنت‌های اجرایی در ایران یکی دیگر از آثار اوست که به فارسی ترجمه شده.

بخشی از کتاب

محور عمده کاربست دست‌ورزی‌های زبانی، قراردادن اشخاص در موضعی است که مجبور شوند منزلت خود را بالاتر ببینند و در نتیجه متعهد به انجام وظایف و تعهدات ناشی از آن شوند.
شخصی که می‌خواهد این راهبرد را به کار ببندد از صورت‌های سبکی برای پایین آوردن خود و بالا بردن دیگری در گفتار و رفتارش استفاده می‌کند. در سلام کردن پیشدستی می‌کند، با طول و تفصیل جویای سلامتی فرد و خانواده‌اش می‌شود و به رابطه‌ای که بین او و آن شخص یا خانواده‌اش وجود دارد مستقیما اشاره می‌کند.
این فرآیند در زبان فارسی به «خر کردن» معروف است به‌ویژه وقتی که شخص از انجام آن هدف خاصی در ذهن داشته باشد. آنچه که موجب تمایز این فرآیند به‌عنوان یک راهبرد زبانی از راهبردهای دیگر برای طرح یک درخواست عادی از فردی دارای منزلت بالا می‌شود آن است که در این فرآیند شخص از یک رشته عبارت‌های زبانی یا الگوهای رفتاری استفاده می‌کند که بسیار فراتر از حدی است که منزلت یا شایستگی فرد دیگر یا رابطه بین آن دو ایجاب می‌کند.

مهم‌ترین مولفه صوری خر کردن که آن را از آداب زبانی متعارف متمایز می‌سازد خصوصیات فرازبانی آن است. محتوای پیام‌هایی که منتقل می‌شود نه تنها برای پایین آوردن خود و بالا بردن دیگری به لحاظ سبکی نشاندار هستند بلکه مستقیما به نابرابری منزلت و نظام اخلاقی مرتبط با آن اشاره می‌کنند.
در فرآیندی چون خر کردن یک رویداد تعاملی کامل شکل می‌گیرد که از ابتدا تا انتها وحدت سبک و محتوا دارد. در حقیقت این فرآیند نمونه‌ای از بلاغت است که با به‌کارگیری مجموعه یکپارچه‌ای از پیام‌ها و تمهیدات سبکی شخص را وامی‌دارد که کاری را بر وفق مجموعه‌ای از انتظارات فرهنگی به انجام رساند.