چشمه‌های آب‌گرم دماوند

چشمه‌های آب‌گرم دماوند

میان بخار، کوه، و خاطره

دماوند، برای من فقط یک قله‌ی بلند کوه و یا حتی یک کوه نیست. ترکیبی‌ست از خاطرات کودکی، بخار چشمه‌ها، جاده‌های پیچ‌درپیچ، آفتابِ رقیقِ ظهرهای تابستان، و مهِ صبح‌های سرد پاییزی. من دماوند را از دامنه‌اش شناخته‌ام، نه از قله‌اش. از همین پایین، از آب‌هایی که می‌جوشند، از چشمه‌هایی که بدنت را داغ می‌کنند و روحت را سرد.

شاید بی‌دلیل نباشد که ۱۳ تیر، روز ملی دماوند است. دماوند فقط یک قله نیست؛ اسطوره‌ای‌ست زنده که در فرهنگ، زیست‌بوم، و خاطره‌ی جمعی ما تنیده شده. این نوشته، تکه‌ای کوچک از آن جهان پیچیده را روایت می‌کند—از مسیر آب‌هایی که از دل کوه بیرون می‌جوشند و راه خود را به تن و جان ما باز می‌کنند.

اطراف قله دماوند تا مسافت‌های مختلف، خیلی دور و خیلی نزدیک، چشمه‌های آب‌گرم زیادی وجود دارند که بیشترشان گوگردی هستند. در این بین تجربه‌ای شخصی از سفر به چشمه‌های آب‌گرم لاریجان، لاویج، بلیران، آزرو و استراباکو می‌خوانید.

چشمه‌درمانی و گردشگری طبیعت‌پایه: پیوند جسم، زمین و ذهن

در ادبیات سفر و طبیعت‌گردی، این‌گونه سفرها در شاخه‌ای از اکوتوریسم قرار می‌گیرند که به آن گردشگری سلامت با محوریت چشمه‌های آب‌گرم می‌گویند. آب‌گرم‌درمانی یا بالنئوتراپی (Balneotherapy)، شاخه‌ای‌ست از گردشگری درمانی که مبتنی بر استفاده از منابع طبیعی آب‌های معدنی برای بهبود وضعیت جسمی و ذهنی انسان است. این نوع سفرها معمولاً در بسترهای کوهستانی، جنگلی یا بکر اتفاق می‌افتند و تلاقی طبیعت‌گردی و خودمراقبتی را ممکن می‌کنند. از این زاویه، چشمه‌های اطراف دماوند فقط جاذبه‌ای طبیعی نیستند، بلکه بخشی از نظام بزرگ‌تری‌اند که هم به بدن استراحت می‌دهند، هم به روان.

۱. چشمه آب‌گرم لاریجان: بخار داغ و میراث تاریخی

اولین باری که به لاریجان رفتم، شاید پنج یا شش ساله بودم. حمام شاه‌عباسی، بنای هشت‌ضلعی مربوط به دوره قاجار که امروزه در فهرست میراث ملی ثبت شده، بوی گرم، شیرین، عمیق و آرامش‌بخشی به همراه عطر گوگرد می‌داد. بخار و دمای آب چشمه، فضا را مه‌آلود، نرم، ولی آتشین کرده بود. دمای آب چنان بالا بود که حتی بزرگ‌ترها هم بیشتر از دو دقیقه در آن نمی‌ماندند. دمای آب حدود 62 درجه سانتی‌گراد است. آب گوگردی و مناسب درمان بیماری‌های پوستی، مفصلی، گرفتگی‌های عضلانی …است. روستا در کیلومتر 80 جاده هراز، آمل به تهران با یک خروجی فرعی 6 کیلومتری قابل دسترسی است. امکانات رفاهی زیاد و گوناگونی دارد.  

تصویر آن بخار و خاطره‌ی افرادی که با بدن‌های چرک و بی‌توجه به نظافت وارد حوضچه می‌شدند، هنوز با من مانده. در چند سال اخیر، یکی دو باری به آن حمام رفته و تجدید خاطره کردم. امروزه روستا بزرگتر شده و علاوه بر چشمه اصلی جاری در حمام عمومی شاه‌عباسی، بسیاری از خانه‌ها، اقامت‌گاه‌ها و هتل‌های روستا هم به آب‌گرم مجهز هستند.

در عبور از کوچه پس‌کوچه‌ها، شاهد لوله‌های آب روکار فراوانی که گویا از چشمه اصلی به منابع خصوصی روستا آب‌رسانی می‌کنند بودم. ورودی خانه‌های مجهز به حوضچه‌های شخصی با تابلوهای تبلیغاتی رنگارنگ، افرادی شما را به آب‌گرم و ساعتی آرامش دعوت می‌کنند. اما تعدادی از آن‌ها، آب‌شان آب‌گرم نبود؛ فقط آب لوله‌ای بود که با شعله‌ی گاز داغش کرده‌اند! راه‌های اطمینان از آب‌معدنی طبیعی خیلی سخت نیست، بوی گوگرد و همراه داشتن تکه‌ای نقره!

۲. چشمه آب‌گرم لاویج: گوگرد، درخت، و آرامش

لاویج را از کودکی می‌شناختم، اما در دهه‌ی اخیر به مقصدی دائمی برایم تبدیل شد. در منطقه‌ای جنگلی، با چهار چشمه‌ی فعال و طبیعی در ارتفاعی نزدیک به 739 متر از سطح دریا و مسیر جنگلی زیبایی حدود ۲۰ کیلومتر از خروجی جاده اصلی آمل به چمستان قرار دارد. یکی از این چشمه‌ها پرآب‌تر است و دمایی در حدود ۴۲ درجه سانتی‌گراد دارد که قابل تحمل‌ است. روستا امکانات رفاهی متوسطی دارد .

چشمه‌ی مشهورتر در روستای بزرگتر منطقه قراردارد، جایی که دورتادور روستا را کوه‌هایی پوشیده ازدرخت و سرسبزی احاطه کرده. آب‌ چشمه‌ها گوگردی و درمانی است. هر بار که پا در آن‌ها می‌گذارم، حس می‌کنم به کوه دماوند نزدیک‌تر شده‌ام. در یکی از سفرها، شب را در چادر کمپ کردم؛ بوی چوب و گوگرد، رنگ چشمه آب‌گرم و مه صبحگاهی، تصویر به یادماندنی در ذهنم ساخته.

۳. چشمه آب‌گرم بلیران: دو دما، یک حس در دل جنگل هیرکانی

چشمه بلیران را نمی‌شود بی‌زحمت دید. باید از آمل حدود نیم‌ساعتی رانندگی کرد، و بعد نزدیک به یک‌ونیم ساعت سرخوشانه در دل جنگل هیرکانی پیاده‌روی کرد. این جنگل، خودش بخشی از میراث زیستی جهان است. چشمه‌ی بلیران در کنار یکی از شاخه‌های رود هراز قرار گرفته، و آبش ولرم است.

اولین باری که در جستجوی چشمه میان درختان بلند جنگل راه می‌رفتم، کیلومتر و مدت پیمایش را مشتاقانه چک می‌کردم، هنوز به چشمه نرسیده بودم که بوی گوگرد منتشر در هوا، اعلام رسیدن به چشمه شد. آب ولرم است و بعد از یک راه‌پیمایی جانانه آدم را فرامی‌خواند. چشمه در کنار رودخانه قرار دارد و آبش به رود ملحق می‌شود. می‌توانی یک پا را در آب گرم بگذاری و پای دیگر را درآب سرد رودخانه‌؛ تضادی که حیرت‌آور است و لذت‌بخش.

فضای اطراف، خالص و بکر است. خارج از فصل تابستان، به خصوص وسط هفته فقط آب، سنگ، درخت، و سکوت. گویی کوه هنوز دارد نفس می‌کشد. نه دوش آب وجود دارد و نه رختکن و …

۴. چشمه آب‌گرم آزرو: حوضچه‌ای از سنگ و ریگ

چشمه بعدی، آزروست، نه آرزو. این آب‌گرم در دل جنگل هیرکانی و در حاشیه روستای آری واقع در 49 کیلومتری بابل قرار دارد. جاده‌اش چندان خوب نیست، اما مقصدش ارزش سفر دارد. حوض گرد سنگی، با کف پر از ریگ‌های موج‌خورده که جربان آب حس می‌شود. آبش ولرم و 37 درجه و گوگردی است.

هر یک ساعت، شیفت مردانه و زنانه عوض می‌شود. تنها یک دوش آب سرد دارد. امکانات رفاهی خاصی وجود ندارد، مگر یک بومگردی کوچک که در حال حاضر فعال است. اما همین بی‌پیرایگی، زیبایی آن‌جاست.

۵. چشمه آب‌گرم استراباکو: چشمه‌ای در پایین‌دست جاده و رودخانه اصلی هراز

استراباکو، در 60 کیلومتری جاده هراز آمل به تهران، منطقه بایجان است. چند چشمه آب‌گرم از صخره‌ کوه در پایین دست جاده هراز جریان دارند که به دو استخر روباز مردانه و زنانه می‌روند و در نهایت به رودخانه هراز ملحق می‌شوند. دارای مواد معدنی مختلفی هستند. البته تجربه من به دوران کودکی برمی‌گرد. بعد از دهه‌ها، صدای رود خروشان هراز و آب شفاف آن هنوز در ذهنم باقی‌ست. سال‌ها تعطیل بوده، اما گویا دوباره قرار است فعال شود.

چشمه‌های آب معدنی گرم و سرد بسیاری در اطراف و دامنه قله وجود دارند که هر یک ارزش حداقل یک بار دیدن و تنی به آب زدن را دارند.

دماوند، آیین، و منابع ماندگار

کوه دماوند، از دید من، صرفاً یک ارتفاع جغرافیایی نیست. کوهی‌ست نمادین و آیینی، که در آثار متعددی مورد توجه قرار گرفته. در کتاب «دماوند» نوشته‌ی نصرالله کسرائیان، کوه در قاب عکس‌هایی هنری و باشکوه جاودانه شده.

در کتاب «دماوند، کوه اسطوره‌ها» اثر فرشاد نیک‌نهاد، به باورهای اسطوره‌ای و اسامی کهن دماوند اشاره شده: از ضحاک تا فریدون.

در کتاب «کوه‌ها و مردمانش» اثر منصور نیکخواه بهرامی، نقش کوه‌ها در زندگی مردمان منطقه تحلیل می‌شود.

همچنین در مجموعه «زمین‌گرمایی ایران» به کوشش عباس محجوب، از چشمه‌های آب‌گرم دامنه دماوند به عنوان ذخایر زمین‌گرمایی یاد شده.

کتاب «جغرافیای فرهنگی ایران» نوشته‌ی علی‌محمد حکیمی نیز به چشمه‌های بومی و آیین‌های مرتبط با آب اشاره دارد.

و در کتاب «گردشگری سلامت در ایران» تألیف اعظم کرمی‌نژاد، به نقش چشمه‌ها در جذب گردشگر و توسعه پایدار پرداخته می‌شود.

همچنین در دو سال اخیر، مجموعه‌ مقالاتی درباره‌ی بعضی آیین‌ها، جشن‌ها و اسطوره‌های مرتبط با دماوند نوشته‌ام شامل تیرگان، نورگوهون، برف‌چال،… در لینک زیر می‌توانید این مقالات را بخوانید.

اگر دماوند قله‌ای رویایی‌ست، این چشمه‌ها مسیر رسیدن به سوی آن رویا هستند. جایی که بخار سفید داغ، سکوت جنگل‌های هیرکانی و خاطرات کودکی با طبیعت و فرهنگ به هم می‌آمیزند. هر بار که تن به این آب‌ها می‌سپارم، نه تنها آرامش جسمی بلکه غنای فرهنگی و تاریخی را نیز تجربه می‌کنم.

#سفر