نوروز و مهرگان دو جشن مهم ایرانی هستند. شاید امروزه جشن مهرگان برای ما خیلی آشنا نباشد اما روزگاری این جشن به بزرگی و اهمیت نوروز بوده.

کتاب نوروز و مهرگان تلاش می‌کند که هر دوی این دو جشن مهم ایرانی را به ما بشناساند. کتاب در دو بخش به هر یک از این جشن‌ها می‌پردازد. بخش اول که به نوروز اختصاص دارد در پنج فصل از آغاز این جشن تا تغییرات و رسومش را دربرمی‌گیرد. در شرح خاستگاه جشن نوروز به روایت‌های اسطوره‌ای، باستانی و تاریخی اشاره می‌کند و در کنار آن اطلاعاتی درباره شیوه نگاه ایرانیان باستان به جهان، اسطوره‌های ایرانی و اتفاقات تاریخی می‌دهد.

کتاب‌های مختلف که در راس آنها نوروزنامه خیام و آثار الباقیه ابوریحان بیرونی هستند بخشی از ویژگی‌های نوروز را معلوم می‌کنند. نویسنده با کاوشی در مدارک و آثار باقی مانده شرحی از مراسم و آیین‌های نوروزی می‌دهد، از آنچه که امروز به اسم سفره هفت‌سین می‌شناسیم تا دیگر آیین‌های پیرامونی نوروز که گاه مانند چهارشنبه سوری هنوز با آن آشناییم و گاه مانند میرنوروزی دیگر اثری از آنان نیست.

فراز و فرود جشن نوروز را در روزگار پس از اسلام می‌بینیم و حضور آن را در آثار شاعران و ادیبان اعصار مختلف پی می‌گیریم. تا به فصل پایانی این بخش می‌رسیم که نوروز را ابتدا در عهد صفوی و بعد در روزگار ما می‌گوید زیرا به نظر نویسنده از دوره صفوی به بعد دیگر کمابیش نوروز به همین شکل فعلی برگزار شده است.

بخش دوم کتاب به جشن مهرگان اختصاص دارد. در مقدمه ابتدایی این فصل توضیح داده که درباره این جشن خواسته اول به پدیده کهن آیین متیرایی بپردازد و سپس چگونگی جشن را توضیح دهد. سپس در هشت فصل مطلب را تدوین کرده که چهارفصل اول آن به شرح جامعی از آیین میترایی و گستردگی آن در نقاط مختلف جهان اختصاص دارد.

درباره جشن مهرگان نیز به شیوه نوروز به روایت‌های اسطوره‌ای و باستانی و تاریخی را آورده و شرحی از سنت‌ها و مراسمش و نحوه برگزاری در دوره‌های مختلف داده است.

بیانی ردپای ویژگی «اسرار» آیین میترایی را در عرفان اسلامی می‌بیند و در فصل هفتم این بخش با توضیحاتی درباره اخوان الصفا و سهروردی و نمونه‌هایی از اشعار مولانا و سعدی و حافظ تاثیر این آیین کهن را نشان می‌دهد.

فصل جشن مهرگان هم تا دوران صفویه شرح داده می‌شود و کتاب با فهرستی از منابع ایرانی و خارجی به پایان می‌رسد.

نویسنده در توصیف و تعبیر این دو جشن بزرگ ایرانی، نوروز را جشن زایش و مهرگان را جشن رویش می‌داند و ضمن اشاره به شیوه زندگی وابسته به کشاورزی پیشینیان و تقویم کهن به اهمیت پاسداشت زمین و چرخه کشت می‌پردازد. او نشان می‌دهد که چگونه و با چه شیوه‌هایی ایرانیان رسوم و جشن‌های خود را از پی قرون مختلف و دوره‌های سخت تاریخی حفظ کرده‌اند.

کتاب نوروز و مهرگان اطلاعات جامع و مفیدی همراه شرح این دو جشن درباره ایران باستان و شیوه زندگانی و جهان‌بینی مردمان این خطه ارائه می‌کند. زبان کتاب روان و گویاست و برای عموم قابل درک و خواندنی است.

شیرین بیانی تاریخ‌نگار و پژوهشگر ایرانی و همسر زنده‌یاد محمدعلی اسلامی ندوشن است. او که در سال 1317 به دنیا آمده بعد از کسب مدرک کارشناسی تاریخ از دانشگاه تهران، تحصیلات خود را تا مدرک دکترای تاریخ در دانشگاه سوربن پاریس ادامه داده. از سال 1343 به عنوان استاد در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شده و تقدیرنامه‌های فراوانی از مراکز مهم فرهنگی و دانشگاهی دریافت کرده.

بیانی مقالات و کتاب‌های بسیاری نوشته و ترجمه کرده است، همچون: تاریخ سری مغولان، تاریخ ایران باستان (دوره سلوکی و اشکانی)، زن در ایران عصر مغول و شامگاه اشکانیان و بامداد سامانیان.

بخشی از کتاب نوروز و مهرگان

در دوره‌های گوناگون اسلامی که ایران با فراز و نشیب‌های بسیار روبرو بوده؛ از دید ایرانیان عید نوروز هم هدف بوده است و هم وسیله. هدف از این جهت که بزرگترین عید ملی آنان بوده است؛ و می‌بایست در حد توان از آن نگاهبانی نمود؛ و وسیله از این جهت که اندیشمندان ایرانی دست اندرکار در دستگاه‌های حکومتی عرب، ترک و مغول، در این اندیشه بودند تا فرمانروایان و کارگزاران بیگانه را بر آن دارند که با بزرگداشت این عید خود را با ملیت ایرانی آشتی دهند و نزدیک سازند؛ که در بسیاری مواقع توفیق نصیبشان بود.