خیلی از ما وقتی یادمان می‌رود که دسته کلیدمان را کجا گذاشتیم، یا نام چیزی نک زبانمان است اما نمی‌توانیم بگوییم، یا حتی خاطره‌ای را تمام و کمال به یاد نمی‌آوریم، دچار این ترس می‌شویم که آلزایمر یا زوال عقل سراغمان آمده است. به‌ویژه در زندگی‌های جدید که بخش زیادی از حافظه ما وابسته به تکنولوژی شده و همزمان سرعت، جزئیات و پراکندگی کارهای روزمره‌مان افزایش یافته، این ماجرا خودش را بیشتر نشان می‌دهد.

این روزها نام آلزایمر و نگرانی از زوال مغز زیاد شنیده می‌شود. این ماجرا واقعیست. اما خبر خوب این است: می‌توانیم مغزمان را جوان و تیز نگه داریم، حتی اگر جسممان پیر و فرسوده شده باشد. چطور؟ دکتر سانجی گوپتا در کتاب تیز ذهن بمانید همین را یاد می‌دهد.

کتاب تیز ذهن بمانید هم یک کتاب آموزشی (البته به زبان ساده و همه فهم) درباره سازوکار مغز است و هم یک کتاب کاربردی برای انجام روش‌هایی که می‌تواند مغز را جوان و پویا نگه دارد. در پیشگفتار کمابیش مفصل کتاب دلیل توجه نویسنده به این مساله، توضیحاتی کلی درباره اصطلاحات رایج این روزها مثل زوال عقل، سازوکار مغز و پژوهش‌های جدید علمی که به ویژگی‌های دیگری تاکید می‌کنند ارائه شده.

نکته کلیدی که طبق این یافته‌ها بر آن تاکید می‌شود این است: کمتر از هفت درصد از طول عمر افراد به ژن‌ها بستگی دارد و این یعنی سلامتی و طول عمرمان در اختیار خودمان است.

آغاز کتاب با گفتاری از #مارسل-پروست است: «یادآوری خاطرات گذشته لزوما به معنای یادآوری اتفاقات آن‌گونه که بودند نیست.» همین جمله نشان می‌دهد که چه بسا تصور ما از حافظه ناقص است و لازم است چیز بیشتری درباره آن بدانیم. به قول نویسنده کتاب: برای این‌که به یاد بیاوریم، باید تا حدی فراموش کنیم.

کتاب تیز ذهن بمانید در سه بخش که شامل یازده فصل می‌شود تدوین شده. بخش اول به آشنایی با مغز اختصاص دارد. در این بخش دکتر سانجی گوپتا تا حد امکان ساختار مغز و یافته‌های جدیدی که درباره کارکرد آن کشف شده را شرح می‌دهد. این بخش هم شامل کارکرد فیزیکی #مغز می‌شود و هم نگاهی به ماجرای آگاهی و شناخت دارد. در کنار آن متوجه می‌شویم که مغز ما یک قابلیت استثنایی در مقایسه با سایر بخش‌های بدنمان دارد و این‌که قادر است با روش‌هایی به نوعی جوان بماند یا همان چیزی که نام کتاب را برخود دارد: تیز ذهنی.

بخش دوم درحقیقت جنبه پیشگیری دارد. در این بخش می‌فهمیم ماجرای زوال عقل درواقع از 25 سالگی شروع می‌شود و برای همین سبک زندگی ما در مقابله با این موضوع مهم است. در پیشگیری تاکید نویسنده بر داشتن تحرک بدنی بیشتر از هر عامل دیگری است، حتی نوع تغذیه یا حل جدول! در فصل نهم همین بخش است که دکتر گوپتا یک برنامه دوازده هفته‌ای برای داشتن ذهن تیزتر پیشنهاد می‌کند.

او با این‌که می‌پذیرد ویژگی‌های فردی هر شخص در انتخاب روش سبک زندگی‌اش موثر است اما نکات کلی را ارائه می‌کند تا هرکس بتواند به شکلی آن را در برنامه روزمره‌اش بگنجاند.

اما بخش سوم کتاب برای کسانی است که حالا درگیر یک بیماری مغزی شده‌اند. نویسنده باور دارد که درمان زوال عقل در حال تغییر است و برهمین اساس توصیه‌ها و راه‌کارهایی برای این دسته از بیماران دارد. این توصیه‌ها حتی شامل اطرافیان بیمار و به‌ویژه پرستاران می‌شود.

کتاب تیز ذهن بمانید یک بخش پایانی هم با نام آینده روشن دارد. شاید بهترین توصیف برای این بخش، گفتار آغازینش از زبان ماریا ریلکه باشد: «آینده مدت‌ها قبل‌تر از این‌که روی دهد، به درون ما وارد می‌شود، تا خودش را درون ما تغییر دهد.» هرچه باشد نویسنده کتاب قول داده بوده کتاب را در اوج خوشبینی به پایان برساند!

دکتر سانچی گوپتا که از نوجوانی عاشق ماجرای مغز شده، جراح مغز و اعصاب است. او سه بار به عنوان مولف پرفروش نیویورک تایمز شناخته شده و به عنوان خبرنگار ارشد سی‌ان‌ان در حوزه پزشکی هم کار می‌کند. گوپتا مجری چند مستند هم بوده و بخاطر این فعالیت‌ها چندین جایزه به‌دست آورده. او همچنین نماینده هیئت جراحان مغز و اعصاب آمریکاست.

بخش از کتاب تیز ذهن بمانید

خیلی از ما حافظه را با به‌خاطر سپردن اشتباه می‌گیریم. ما حافظه را انباری تصور می‌کنیم که وقتی از معلوماتمان استفاده نمی‌کنیم آن‌ها را در آن انبار نگه می‌داریم، اما این تشبیه درستی نیست چون حافظه‌ مثل ساختمانی مادی ثابت نیست. حافظه‌های ما مادامی که اطلاعات جدید به دست می‌آوریم و تفسیرشان می‌کنیم مدام تغییر می‌کنند. از دید مغز شما اطلاعات و تجربه‌های جدید در آینده ممکن است خاطرات گذشته را تغییر دهند.

این را از لحاظ تکاملی در نظر بگیرید: توانایی به یاد آوردن تمام جزئیات رویدادی خاص لزوما به نفع بقا نیست. عملکرد حافظه ما بیشتر برای کمک به ساخت و حفظ روایتی منسجم از زندگی است که با آنچه هستیم مطابقت دارد و در عین‌حال مدام با تجربه‌های جدید تغییر می‌کند. بخشی از صحت این حرف که خاطرات ما سندی عینی و دقیق از گذشته نیستند به همین پویایی برمی‌گردد.