چه شد؟ داستان افول اجتماعی در ایران، اولین کتابی نیست که به آسیب‌شناسی یک پدیده خاص در ایران پرداخته باشد. پیش از این نیز نویسندگانی چون علی رضا قلی در جامعه شناسی نخبه‌کشی به آسیب‌شناسی برخورد مردم با نخبگان پرداخته، و در جامعه‌شناسی خودکامگی سعی کرده به این سوال که چرا خودکامگان در ایران روی کار آمده‌اند، پاسخ دهد.

نمونه دیگر حسن قاضی مرادی است که در مجموعه کتاب‌هایی مانند جامعه‌شناسی شرم، خودمداری ایرانیان، کار و فراغت ایرانیان و … سعی کرده است نگاهی نقادانه به وضعیت رفتارهای اجتماعی ایرانیان داشته باشد.

عبدالمحمد کاظمی‌پور و محسن گودرزی در پژوهشی مفصل به موضوع سرمایه اجتماعی، اعتماد عمومی و روابط اجتماعی در ایران پرداخته‌اند. آن‌ها ضمن آنکه مبانی نظری بسیاری از نظریه‌پردازان در این حوزه را بررسی می‌کنند، داده‌های آماری در مورد مسائل مرتبط را نیز جمع‌آوری کرده و تقریبا هیچ ادعایی را بدون ارائه یافته‌های یک پژوهش آکادمیک مطرح نمی‌کنند.

اتفاقی که در کتاب‌های آسیب‌شناسی ایرانیان که در طی سال‌های گذشته نوشته شده‌اند، تقریبا نادر است. شاید مشهورترین این کتاب‌ها که بسیاری از ما با آن آشنا هستیم، خلقیات ما ایرانیان، نوشته محمدعلی جمال‌زاده باشد، که به انتقاد از رفتار ایرانیان می‌پردازد و به روش کتابخانه‌ای و با بررسی کتاب‌ها و روزنامه‌خاطرات یا سفرنامه‌ها، مشاهدات دیگران درباره ایرانیان را گردآوری کرده و نقدی تند بر ما نوشته است.

بیراه نیست اگر بگوییم بسیاری از ما نیز به این شیوه‌ی بررسی و قضاوت خو کرده‌ایم؛ چیزهایی از شبکه ارتباطی و تجربه‌های شنیده و زیسته‌مان در ذهن داریم و با این داشته‌ها یک نتیجه‌گیری قطعی کرده و به کل تعمیم می‌دهیم.

چه شد، فارغ از محتوای آن که به موضوع افول اجتماع ایران پرداخته، یک شیوه دیگر برای مواجهه با آسیب‌ها و مشکلات را انتخاب کرده است: مراجعه به تحقیقات، بررسی اسناد و آمار رسمی و بعد نظریه‌های علمی و آنگاه استنباط! روشی که در میان ما ایرانیان مرسوم نیست. شاید از آنجا نمی‌خواهیم سوالی را با خود همراه ببریم و ذهن‌مان را مشغول کند، سعی می‌کنیم به سرعت ساده‌ترین پاسخی که به نظرمان می‌رسد را جواب قطعی تلقی کنیم و سوال را ببندیم. حتی همین دلیل‌تراشی نیز رویه‌ای مشابه دارد، می‌خواهد دلیل این بی‌نیازی به مطالعه و پژوهش را زود پیدا کند!

بررسی عمیق اهمیت اجتماع

کتاب چه شد در چهار بخش و چهارده فصل نوشته شده است. بخش اول مفاهیم اولیه را توضیح می‌دهد تا خواننده بداند با چه موضوعی مواجه است و لزوم توجه به آن چقدر است. نویسندگان از ابتدا برای وصف مساله از ارتباطات میان سه نیروی اصلی یعنی اجتماع، بازار و دولت استفاده می‌کنند و تا پایان نیز به این سه نیرو مرتب ارجاع می‌دهند، بنابراین خواندن دقیق دو فصل‌ اول برای فهم ادبیات کتاب مفید است.

بخش دوم چه شد، تحول سرمایه اجتماعی در ایران را بررسی می‌کند. شاید از ارزشمندترین قسمت‌های کتاب همین بخش باشد که با استفاده از یافته‌های سایر پژوهش‌گران تغییرات دو عنصر مهم اعتماد و مشارکت مدنی و تحول نهاد مذهب را نمایش می‌دهد. در واقع آنچه می‌بینیم فرسایش اعتماد در طول زمان بوده است و این تنزل همراه با کاهش کیفیت اخلاقی مثبت، همراه بوده.

در زمینه تعامل‌های اجتماعی تحولی بنیادین در حال وقوع است و در روابط رسمی، غیررسمی و غرور ملی روندها رو به کاهش بوده‌اند. هرچند ممکن است ما این موارد را خود نیز حدس بزنیم اما تدقیق در این موضوعات با استناد به مصادیق و تحقیقات، نگرش ساده‌انگارانه را دور می‌کند و به اهمیت این افول بیشتر پی خواهیم برد.

نگاه دور از فانتزی کتاب چه شد به موضوع مذهب در ایران جالب توجه است، نه چنان تند و انتقادی که از اهمیت آن بکاهد و نه چنان قدسی و والامرتبه که بخواهد جایگاه غیرواقعی به مذهب بدهد. از این رو مطالعه فصل ششم که خصوصا به مذهب و عناصر تشکیل‌دهنده آن (اعتقادات، مناسک جمعی و اجتماع مومنان) پرداخته و داده‌های آماری این فصل، حائز اهمیت است و به دنبال آن پرداختن به اخلاق در فصل هفت، پیوند میان آموزه‌های مذهبی و اخلاق در جامعه ایران را دارای وجهی اجتماعی دانسته و آن را بررسی می‌کند.

بخش سوم کتاب علل افول سرمایه اجتماعی را مورد بحث و بررسی قرار داده و در فصل هشت به طول خاص به نقش فساد اداری و ضعف حاکمیت قانون پرداخته است که نشان از نگاه بدون جانبداری و نسبتا واقع‌بین نویسندگان دارد.

اما در بخش چهار که کوتاه‌ترین بخش و دارای دو فصل است نویسندگان به دنبال ارائه راه‌های عملی برای برون‌رفت از وضعیت افول اجتماعی و بهبود ارتباطات اجتماعی هستند که ممکن است به اندازه 12 فصل اول عمیق به نظر نرسد، اما هرگز از ارزش کار جسورانه‌ای که در این کتاب صورت گرفته کم نخواهد شد.

بخش‌بندی کتاب تا حدودی شبیه به بخش‌بندی مطالعات آکادمیک است اما برای خواننده در هر سطحی از دانش اجتماعی و یا تحصیلات آکادمیک آموزنده خواهد بود و می‌تواند نگاه به اجتماع را کمی واقع‌بینانه‌تر کند. از طرفی وقتی مساله‌ای به خوبی شرح داده شود، شاید هر یک از افراد جامعه نیز بتوانند با راهکارهای خلاقانه خود در بهبود وضعیت گامی بردارند.

برای خواندن مطالب جامعه شناسی در وینش به اینجا مراجعه کنید. 

چه شد؟