چله نشینی با حافظ

27 آذر 1403

وینش

معلوم نیست از کی حافظ همراه و همنشین سفره شب یلدا بوده است اما حداقل کهنسالان روزگار ما هم از سنت گرفتن فال حافظ یا خواندن ابیاتی از دیوانش در چله‌نشینی طولانی‌ترین شب سال خاطره دارند. در این پرونده رسیدن شب یلدا را بهانه‌ای کردیم تا نگاهی از چند وجه متفاوت به حافظ داشته باشیم و اطلاعاتی برای شناخت بیشتر او به خوانندگان بدهیم.

چله نشینی با حافظ

معلوم نیست از کی حافظ همراه و همنشین سفره شب یلدا بوده است اما حداقل کهنسالان روزگار ما هم از سنت گرفتن فال حافظ یا خواندن ابیاتی از دیوانش در چله‌نشینی طولانی‌ترین شب سال خاطره دارند.

حافظ یا لسان‌الغیب یکی از معروفترین شعرای زبان فارسی است. بعید است کسی ایرانی باشد و حتی یک بیت از شعر او را نخوانده یا در یاد نسپرده باشد. شاید بخشی از همه‌گیری و پیوند عمومی مردم با حافظ به سبب فال حافظ باشد. باوری که عقیده دارد حافظ هرطور شده به نیت ما از لابلای اشعارش پاسخی می‌دهد.

گروهی این ویژگی را به علت مضامین گسترده، چند وجهی و گاه پراکنده غزل‌های او می‌دانند. درهرحال چه به فال حافظ باور داشته باشیم چه نداشته باشیم، دیوان حافظ همراه همیشگی شب یلداست، شاید به این دلیل که در خاطر ناخودآگاه ما این شعرش ثبت شده که

«صحبت حکّام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید جوی بو که برآید»

در این پرونده رسیدن شب یلدا را بهانه‌ای کردیم تا نگاهی از چند وجه متفاوت به حافظ داشته باشیم و اطلاعاتی برای شناخت بیشتر او به خوانندگان بدهیم.

در آغاز نگاهی کنیم به سنت تفال به دیوان حافظ در شب یلدا و ببینیم ایرانیان چرا در این شب طولانی، روشنایی فردا را از شعر حافظ طلب کرده‌اند. کامران فرهادی در این باره نوشته است.

شب یلدا و فال حافظ

مهم نیست که به فال حافظ، یا اصولاً هرجور تفألی، اعتقاد دارید یا آن را کار بیهوده‌ای می‌دانید، چون شعرخوانی و قصه‌خوانی هم جزو آیین‌های کهنِ یلدایی است، پس به همین قصد هم می‌توانید در شب یلدا به‌سراغ دیوان حافظ بروید و یک یا چند غزلش را بخوانید. مطمئن باشید حکمتی در کار بوده که در طول چند قرن، از میان آن‌همه شاعر، ایرانیان فقط حافظ را به چنین منزلتی رسانده‌اند. شعرش را باید خواند و بسیار خواند، به‌خصوص در روزگار سختی و ناامیدی. پیام شب یلدا هم همین است که امیدمان به بهتر شدنِ اوضاع را از دست ندهیم، برای خوشدلی و امیدواری هم کدام کتاب بهتر از دیوان حافظ!

حافظ و فالش در ادبیات داستانی ما هم حضور پیدا کرده. نسیم خلیلی در این مطلب نگاهی انداخته به این حضور در سه داستان معاصر.

مهمان من، مهمان حافظ

در ادبيات داستانی كه آينه‌ی تمام‌نمای زندگی و مشی و علائق مردمان بوده است، قصه‌های فراوانی نوشته شد كه در آنها قهرمانان اندوهگين و مستاصل روايت، اميد و مرهم و تسلای خود را از ديوان حافظ می‌جسته‌اند. گويی اين قهرمانان در دل شب چله‌ی ظلمانی زندگی‌شان، روشنايی را در غزل‌های حافظ و ديوان كوچكش در بازار مشهد و شيراز می‌يافته‌اند. چنانكه از پس تاريكی شب يلدا، نويد روشنايی روزهايی است كه بلندتر می‌شوند، نويد پيروزی خير بر شر، نور بر تاريكی؛ در ميان اين داستانها گاهی آدمهايی به دنبال پناه بردن به ديوان حافظ‌اند كه باورت نمی‌شود و همين است شكوه تاريخنگاری مردم در ادبيات.

اما اگر تازه خواندن حافظ را شروع کرده‌اید یا همیشه فقط با اشعارش فال گرفته‌اید و دوست دارید بیشتر با مضامین و دنیای حافظ آشنا شوید، در این مطلب طاهره تهرانی پنج کتاب برای آشنایی بیشتر معرفی کرده.

بدو! پنج تا کتاب بگو برا حافظ!

“بدو بدو…پنج تا کتاب بگو برا حافظ!”. تلفن را برداشتم و رفیق جان سلام نکرده این را گفت. البته متعجب نشدم، آدم روال رفیقش را می‌شناسد بالاخره. بعضی‌ها هم همیشه روی دور تند هستند، هول‌اند و حرف را از وسطش شروع می‌کنند. مغزم را جوریدم ببینم چی به ذهنم می‌رسد، همان وقت دو سه تا گفتم و تا او برود دنبال نخود سیاه و پیدایشان کند بقیه‌اش را هم پرس‌وجو کردم و حاصلش شد این‌ پنج کتاب. ولی خداوکیلی حافظ را با خواندن شعرش باید شناخت. اگر همین پانصد غزل حافظ را نخوانی، پنج هزار تا کتاب هم فایده نمی‌کند!

گفتیم که مضامین اشعار حافظ بسیار متنوع هستند تا جایی که گاه ابیات یک غزل بی‌ربط بهم جلوه می‌کند. رضا فرخ‌فال در جدیدترین اثرش به مفهوم قصه در شعر حافظ پرداخته و از نظام زمانی حافظ گفته. معرفی این کتاب را اینجا بخوانید.

قصه گیسوی یار

یسوی یار همان‌گونه که نویسنده اذعان دارد یک جستار یا تک‌نگاری است. متن آن شرحی است بر آن بیت معروف حافظ: «معاشران گره از زلف یار باز کنید، شبی خوش است بدین قصه‌اش دراز کنید». اما هدف از آن خوانشی از شعر حافظ است درباب مفهوم قصه در شعرش. البته قرار است که مفهوم قصه مخاطب را برساند به معنایی در خوانش حافظ که به تعبیر نویسنده به یک متافیزیک حافظانه از زمان می‌رسد.

اطلاعات ما درباره زندگی شخصی حافظ زیاد نیست باوجود این ایرج پزشکزاد، طنزپرداز نام آشنای ایرانی در کتاب حافظ ناشنیده پند به سراغ زندگی حافظ رفته و داستان خیالی شیرینی آفریده.

حافظ و سعدی با قلم شیرین ایرج پزشکزاد

در روایت ایرج پزشکزاد از زندگی حافظ از زبان محمد گلندام، به شیراز قرن هشتم می‌رویم و قدم به قدم با حافظ در کوچه‌ و بازار شیراز همراه می‌شویم و تا می‌رسیم به منزلگاه عبید زاکانی که سرسلسله‌ی رندان و طنزآوران است و در عصر حافظ، شاعری نامدار و حکیمی سالخورده است. ایرج پزشکزاد در کتاب «طنز فاخر سعدی» گونه ای از طنز را معرفی و تحلیل می کند که در میان اهل ادبیات کمتر شناخته شده است چندان که این گونه‌ی خاص طنز در آثار سعدی، حتی توجه سعدی‌شناسان را جلب نکرده است.

حالا اگر دلتان برای فال حافظ تنگ شده سری به بخش سرگرمی وینش بزنید و یک بیت شعر از حافظ درخواست کنید. اگر دوست داشتید تفسیرتان از آن را هم برای ما بنویسید.