مسائل اصلی نشر در سال 66 چه بوده است؟

همزمان با نظرخواهی مربوط به «بهترین کتابی که در سال 66 خوانده‌اید» که از شاعران و نویسندگان و هنرمندان در دسترس صورت گرفت و گزارش شماره گذشته آدینه بود، در مقابل ناشران نیز سؤال‌هایی پیرامون صنعت نشر گذاشته بودیم که در پاسخ‌های آنان به علت تراکم مطالب شماره پیش به این شماره ماند.

سوالی که با ناشران در میان گذاشته‌ایم به این شرح است:

• بهترین کتابی که در سال 66 چاپ کرده اید به نظر خودتان کدام یا کدامها بوده؟
• پرفروش‌ترین کتاب منتشر شده از طرف انتشارات شما چه کتابی بوده است؟
• وضع کلی کتاب در سال مزبور، از نظر استقبال مردم، در مقایسه با سال 1365 چگونه بوده؟
• آیا برای حل مشکلات نشر نسبت به سال 1365 اقدامی صورت گرفته و تسهیلاتی فراهم شده است؟

آنچه در پی خواهد آمد پاسخ ناشران به این پرسش‌ها است و شماره‌هائی که در داخل متن و در شروع هر بحث گذاشته شده نشانه آن است که پاسخ کدام سوال را می‌خوانید.

پیش از ورود به مبحث این نکته گفتنی است که برای جلوگیری از تکرار برخی مطالب می‌توانستیم همه آنچه در پاسخ‌ها آمده دسته بندی کنیم و نتیجه‌گیری کلی را بطور خلاصه برای خوانندگان بنویسیم، اما این، ظرافت کلام تک‌تک ناشران را که هرکدام به نوعی حرف خود را دارند، از میان می‌برد.

به این جهت همه پاسخ‌ها را حتی با فرض تکراری بودن آن‌ها درج کرده‌ایم و نتیجه‌گیری کلی را به عهده خوانندگان گذاشته‌ایم.

نشر نی

• به لحاظ تازگی و غنای مطلب کتاب «کنترل فرهنگ: نقش بنیادهای فورد، راکفلر و کارنگی در سیاست خارجی آمریکا»، نوشته ادوارد برمن، ترجمه دکتر حمید الیاسی، و کتاب «ایل ناشناخته: پژوهشی در کوه‌نشینان سرخی فارسی»، بهترین کارهای ما در سال 66 هستند. کتاب ایل ناشناخته شاید با ارزش‌ترین منوگرافی باشد که تا حال توسط یک محقق ایرانی انجام شده است. همچنین امور فنی این کتاب از حروفچینی و لیتوگرافی گرفته، تا چاپ و صحافی به لحاظ موضوع و کثرت جداول و نمودارها بسیار پرزحمت بوده است. از جهت کیفیت حروفچینی، چاپ و صحافی چاپ دوم کتاب «مقدمه رومی و تفسیر مثنوی»، اثر رینالد الن نیکلسن، ترجمه دکتر اوانس اوانسیان بهترین کار ماست. این کتاب اولین بار توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده بود. برای چاپ دوم مطالب بسیاری از تفسیر جامع نیکلسن بر مثنوی بر آن افزود و از نو حروفچینی، صفحه آرائی، فهرست سازی و… صورت گرفت.
• اما پرفروش‌ترین کتاب‌های ما در سال 1366 کتاب «اعترافات ژنرال، خاطرات ارتشبد عباس قره باغی» و کتاب «مثل برف آب خواهیم شد»، مذاکرات شورای فرماندهان ارتش، دی و بهمن 1357 بوده است.
• در مورد وضع کلی کتاب و صنعت نشر باید بگویم که در سال 1366 پس از رکود نسبی دو ساله، بازار کتاب با استقبال در نمایشگاه بین المللی کتاب جلوه‌ای خاص پیدا کرد. در این نمایشگاه غرفه‌های ناشران ایرانی به لحاظ تعداد شرکت کنندگان، کثرت عناوین عرضه شده و … برتری چشمگیری نسبت به غرفه‌های خارجیان داشت و در عین حال علاقه و اشتیاق مردم کتابخوان، ناشران ایرانی را نیز شیفته و شرمنده خود ساخت. بهتر است به این نکته نیز توجه شود که در این سال نسبت به دوره قبلی علاوه بر رونق بازار کتاب، کتابخوانان در انتخاب و خرید کتاب، آگاهانه و دقیق عمل می‌کنند. به طوری که یک ناشر اگر کتاب ارزشمندی را انتخاب و آن را خوب چاپ کند در فروش آن هیچگونه نگرانی نخواهد داشت.
• اما درباره کاغذ: در سال 66 گشایشی نسبی در زمینه کاغذ پیدا شد که تقریباً هیچ ناشری از آن بی نصیب نماند و به هر حال توجه مسولین مایه امیدواری ناشرانی شد که از همه جا قطع امید کرده بودند. اما چون در دوره کوتاهی کاغذ زیادی توزیع شد، ناگهان از یک طرف در زمینه مواد دیگر مثل فیلم، زینک، گالینگور و… کمبود به وجود آمد و از طرف دیگر، حروفچینی‌ها، چاپخانه‌دارها و صحافان که پس از یک دوره رکود کار با افزایش سریع حجم کار روبرو شدند نرخ اجرت را افزایش دادند و نرخ‌های جدید همچنان در بازار ماند. اکنون با کمبود دوباره کاغذ و گرانی شدید زینک و نرخ‌های افزایش یافته مشکلات کار نشر نسبت به ابتدای سال 1366 مضاعف شده است.

رضا بنی صدر نشر تندر

• تا این تاریخ یعنی 14 بهمن 66 نشر تندر فقط یک کتاب منتشر کرده است. حدود 7 کتاب در مراحل مختلف داریم که به دلیل تعویق افتادن تحویل کاغذ از سوی مرکز تهیه و توزیع و کمبود زینک و ایضا مراحل قیمت‌گذاری ارشاد به انتشار آن‌ها به تعویق افتاده است. ما فقط یک کتاب منتشر کرده‌ایم که علی القاعده همان هم بهترین کتاب ما است به نام «ترجمه عمومی سیستم‌ها» تالیف لودیک فون بر ترجمه دکتر کیومرث بریانی.
• در مورد پرفروش‌ترین کتاب این انتشاراتی باید از «برگزیده اشعار احمد شاملو»، «بابک» (با انتشارات آگاه) و «بچه‌های نیمه شب» نام ببرم.
• در سال گذشته اقبال مردم به کتاب مجموعاً روز افزون بود، آن‌هم در شرایطی که کتاب خیلی کمتر از سابق (نسبت به سال 65 مثلا) چاپ می‌شود. اگر مشکلات کتاب از سر راه برداشته شود آینده بسیار خوبی خواهیم داشت.
• در مورد کاغذ، در نیمه دوم سال 66 گام‌هائی برداشته شد اما ظاهراً چنان مقدر شده است که ناشر ایرانی همیشه با مشکلی دست به گریبان باشد. به محض برطرف شدن نسبی مشکل کاغذ، مشکل زینک قد علم کرد و بهای زینک خام در حال حاضر حدود 20-25 برابر سابق است.

ابراهیم زال زاده – ابتکار

درباره وضع کتاب و صنعت نشر، امسال دریغ از پارسال و این درحالی بود که حداقل پنج کتاب فیلم و زینک شده آماده چاپ بود و حدود دو برابر هم حروفچینی، بهتر آن که می گفتم: «این دفتر خالی تا چند ورق خواهد خورد». اگر استقبال مردم را ملاک قرار دهیم، از کتاب‌های همراه کاست مثل «خروس زری پیرهن پری»، «کاشفان» و «سکوت» که بگذریم کتاب‌های «رفتارهای بهنجار و نابهنجار»، «شازده کوچولو» و چهار فیلمنامه از بهرام بیضائی به نام‌های «زمین»، «روز واقعه»، «پرونده قدیمی پیرآباد» و «قصه‌های میرکفن‌پوش» یکماهه تمام شد. و البته می‌دانید که با افسوس از فروش خوب یاد می‌کنم. چرا که امکان تجدید چاپ و جایگزین آن‌ها نیست و شما بهتر می دانید چرا! هرچند که به رغم مشکلات اقتصادی مردم در اختصاص بودجه برای خرید کتاب به ویژه قیمت‌های به ناچار گران‌تر پشت جلد، مردم صبور و کتابخوان با علاقه برای یافتن کتاب‌های خوب و مورد علاقه خود تلاش می‌کنند و طبیعی است که کمتر پیدا می‌کنند. درباره مشکلات بگویم که در این راه ریگ‌ها کوتاه شده، و عبور از آن‌ها کار ساده‌ای نیست. پس ناشدنی ناگفته بهتر.

حسین کیائیان – انتشارات چشمه

• در مورد بهترین کتاب باید گفت که پاسخ به آن برای یک ناشر دشوار است. آیا یک پدر می‌تواند بین فرزندانش تفاوت بگذارد؟ نمی‌توان حکم کلی صادر کرد، حتی اگر آدم از همه قسمت‌های کتابی که چاپ کرده راضی نباشد.
• اما در مورد پرفروش ترین کتاب این سازمان باید گفت که پرفروش‌ترین کتاب ما «مروارید مهر» است که در مدت یک سال سه بار چاپ شده است.
• درباره وضع کتاب و برای ارزیابی آن در سال 66 و مقایسه آن با سال 65 به آمار و ارقام عناوین کتب منتشره در این دو سال نیاز داریم که متاسفانه در دست من نیست. ولی به قول یکی از دوستان مطلع عناوین کتاب چاپ شده در سال 65 تقریباً معادل نصف کتاب‌های چاپ شده در سال 63 بود که این روند کاهش از تابستان امسال با اختصاص مقداری کاغذ برای چاپ بعضی از کتاب‌ها کمی کندتر شده است و نظر قطعی در این باره بطوری که گفته شد بایستی با مقایسه آمار چاپ در این دو سال داده شود.

درمورد استقبال مردم واقعیت این است که خوشبختانه روز به روز بر تعداد علاقمندان به کتاب و کتابخوانی در کشور ما اضافه می‌شود. به طوری که آدم از این همه محبت و همراهی مردمی که گه‌گاه حتی از نان شب‌شان هم برای خرید کتاب می‌زنند احساس حقارت می‌کند.

• در مورد مشکلات صنعت نشر نسبت به سال 65 شاید بتوان گفت تنها گام موثری که برداشته شده تخصیص مقداری کاغذ برای چاپ تعدادی کتاب بود. والا بقیه مشکلات چاپ و نشر همچنان وجود دارد. پرداختن به تک تک مسائل و تنگناها فرصت و مجالی دیگر می‌خواهد که امید است در آینده این فرصت بدست آید. در این فهرست وار به مهمترین این مشکلات اشاره می‌کنیم:

کاغذ و مقوا. دو مرکز برای بررسی کتاب‌ها و اختصاص سهمیه کاغذ تعیین گردیده‌اند که یکی وزارت ارشاد اسلامی و دیگری اتحادیه ناشران و کتابفروشان است. دامنه کار ارشاد کمی وسیع‌تر و شامل بعضی از کتاب‌های رمان و شعر نیز می‌شود در حالی که اتحادیه از همان اول خیال خود را راحت کرده و دست رد به سینه تمام کتاب‌های رمان و شعر زده است. با این همه به دلیل به دلیل کمبود وحشتناک کاغذ و تقاضای رو به تزاید آن در بازار کاغذهای سهمیه دولتی فقط برای مدت زمان کوتاهی توانست از رشد قیمت بازار آزاد کاغد و مقوا جلوگیری کند و بعد از مدتی وزارت ارشاد کتاب تازه‌ای را برای بررسی نپذیرفت دوباره قیمت‌ها رو به افزایش نهاد.

حروفچینی. بعد از طی یک دوره نسبتاً بلند رکود، در سال 66، جنب و جوشی در این رشته پدید آمد که البته کمبود مواد اولیه (مثل داروی ظهور و کاغذ مخصوص) بخش ماشینی این رشته نتوانست خود را با وضعیت جدید تطبیق دهد و از رکود درآید و در نتیجه فشار کاری به بخش‌های دیگر آن (مخصوصاً حروفچینی دستی) منتقل گردید.

لیتوگرافی. به دلیل کمبود فیلم و بخصوص زینک به رقمی حدود سه برابر گذشته افزایش یافت که گذشته از اثر کندکننده ای که بر روی روند چاپ کتاب گذاشته بعضی از ناشرین را مجبور کرد تا بیش از پیش از روش رو به زوال چاپ مسطح استفاده کنند که در مقایسه با چاپ افست کیفیت نازلی دارد.

چاپخانه و صحافی. در این رشته مشکلات بخصوصی افزون بر آنچه در گذشته بود (مثل کمبود لوازم یدکی ماشین آلات، استفاده از رنگ‌‌های با کیفیت پائین، کمبود چسب و دیگر مواد اولیه لازم در صحافی و…) در سال 66 پیش نیامده است با این همه اگر اقدامی برای رفع کمبودهای یادشده به عمل نیاید این امکان وجود دارد که در آینده در این زمینه‌ها هم با مشکلات اساسی‌تر مواجه شویم.

سیاست قیمت گذاری وزارت ارشاد اسلامی. در عین حال که نفس کار در این مقطع به نظر من درست است ولی بایستی گفت چون این کار بدون توجه به واقعیت‌های موجود صورت می گیرد در مجموع زیانش برای خریداران کتاب بیشتر از سود آن است. فراموش نکنیم که کتاب به‌جز جنبه معنوی آن دارای وجه دیگری هم هست که بعد مادی و تجاری آن است و طبیعی است اگر از قوانین حاکم بر بقیه تولیدات پیروی کند. یکی از عوارض جانبی نظام قیمت گذاری بدون توجه به واقعیت پایین آوردن کیفیت کتاب‌هاست. مثلاً وزارت ارشاد هزینه‌هائی را که ناشر بابت ویرایش، طرح روی جلد و … متحمل می‌شود در قیمت گذاری کتاب به حساب نمی‌آورد، ادامه درازمدت این سیاست باعث نزول کیفیت کتاب‌ها و گرایش ناشرین به سمت چاپ کتاب‌های با کیفیت پایین می‌شود. و با این‌که بارها اتفاق افتاده است که ناشری با هزاران مکافات با خرید کاغذ و مقوای آزاد کتابی را چاپ کرده و برای گرفتن قیمت آن به ارشاد مراجعه کرده است. در آن‌جا با شنیدن این گفته که ما در محاسبات‌مان قیمت کاغذ و مقوا را دولتی حساب می‌کنیم مواجه با زیانی می‌شود که بعضاً سر به ده‌ها هزار تومان می‌زند که سهم آن هم در صورت فروش کلیه نسخ کتاب خواهد بود و کدام ناشر غیر دولتی است که چنین زیانی را تحمل کند و باز هم بخواهد کتاب چاپ کند و همین طور این امر از طرفی باعث پایین آمدن تیراژ کتاب‌ها و بالا رفتن قیمت‌ها و نیز خارج شدن سرمایه از کار تولید کتاب خواهد شد که در بلند مدت به زیان خریداران است.

یکی دیگر از اثرات حاشیه‌ای این نظام قیمت‌گذاری اختصاص درصد پائین‌تری برای توزیع کتاب و در نهایت تنگ‌تر شدن حلقه محاصره مادی برای کتابفروشی است که می‌کوشد فعالیت سالم و شرافتمندانه‌ای را ارئه دهد. درصد تخفیف کتابفروش که در خیلی از موارد تا 5% بهای روی جلد پایین آمده از طرفی به شدت دست و پای چنین کتابفروشی را می‌بندد و قدرت تطبیق او را با تورم به حداقل می‌رساند و از طرف دیگر راه بهره‌برداری را برای اقلیتی که به اشتباه این حرفه را برگزیده‌اند باز می‌گذارد.

توزیع. در سال‌های اخیر با توجه به تحولی که در صنعت نشر کتاب در ایران به وجود آمده مسئله توزیع بیش از پیش به صورت یک مسئله جدیدی مطرح شده است. در حال حاضر چندین موسسه توزیع کتاب وجود دارد که کتاب‌ها را در ازای تخفیفی بین ده تا سی درصد از ناشر می‌خرند و با تخفیفی بین پنج تا بیست درصد به کتابفروش می‌فروشند. در اینجا توضیحی لازم است و آن این‌که توزیع کننده نیز مانند سایر دست اندرکاران صنعت نشر باید توجه داشته باشد که در کارش عنصر فرهنگی بایستی دخالت داشته باشد. او باید سعی کند که مرتباً کتاب‌هائی را که کتابفروشی‌ها تمام می‌کنند به آن‌ها برساند و نیاز خریداران و خوانندگان را پاسخگو باشد.

فریده خلعت بری- شباویز

• همان‌طور که برای پدر و مادر ناممکن است که از میان فرزندان‌شان یکی را به عنوان بهترین انتخاب کنند، برای یک ناشر نیز دشوار است که یک یا چند کتاب را از میان کتاب‌هائی منتشر کرده، به عنوان بهترین برگزیند. از آن‌جا که تمامی کتاب‌ها را با دقت و مطالعه کافی انتخاب می‌کنیم و در آماده‌سازی آن‌ها نیز از هیچ کوششی دریغ نمی‌ورزیم، به نظر من همه کتاب‌ها ارزشی برابر دارند و هیچ‌کدام را بر دیگری رجحانی نیست.
• در صورتی می‌توان کتابی را در مقایسه با دیگر کتاب‌ها پرفروش دانست که امکانات مساوی برای چاپ و نشر تمامی آن‌ها فراهم بوده باشد و با بهره‌گیری از همین امکانات بیش از سایرین به فروش رسیده باشد.

در سالی که گذشت مشکل کمبود کاغذ مانع از آن بود که کتاب‌ها پس از به اتمام رسیدن هر چاپ در زمان مناسب تجدید چاپ شوند. از آن گذشته عواملی نظیر قیمت اعطایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تعداد صفحات کتاب، قابل استفاده مجدد بودن زینک ها، موقعیت زمانی و مشکلات مربوط به کسب مجوز تجدید چاپ بیش از تقاضا در انتخاب کتاب برای تجدید چاپ موثر بوده‌اند. به همین دلیل بسیاری از کتاب‌های ما که در هفته اول انتشار به طور کامل فروش رسید، حتی پس از گذشت ماه‌ها و انباشته شدن تقاضا، تجدید چاپ نشده‌اند. از این رو نمی‌توانم کتابی را پرفروش‌تر از دیگر کتاب‌های‌مان بنامم.

• خوانندگان همواره در پی کتاب‌های خوب و خواندنی هستند و هر کتاب خوبی پس از انتشار با استقبال روبرو می‌شود و این مختص یک سال یا یک دوره خاص نیست. به ظاهر ممکن است میزان خرید کتاب در سال 1366 نسبت به سال 1365 افزایش یافته باشد، ولی دلیل این افزایش فقط افزایش عنوان‌ها به علت کاغذهائی است که از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در اختیار بعضی از ناشران قرار گرفت. البته آنچه منتشر شد جوابگوی یک از هزار نیاز خریداران نیز نبود.
• وقتی سخن از مشکلات صنعت نشر به میان می‌آید نباید صرفاً مسئله کمبود کاغذ مد نظر قرار گیرد. کمبود کاغذ یکی از ده‌ها مشکلی است که ما با آن‌ها روبرو هستیم. مشکلاتی نظیر کسب مجوزهای انتشار کتاب، تعیین قیمت فروش، کمبود فیلم زینک، کاغذ، مقوا و دیگر مواد مصرفی، مسئله توزیع و فروش و فاصله موجود بین زمان پرداخت هزینه‌ها و دریافت بهای کتب فروخته شده و امثال آن هر یک به تنهائی می‌توانند ناشری را از پا درآورند چه رسد به این‌که همگی با هم فراروی‌مان باشند. به نظر من، به جز کاغذ و مقوا که مدتی کوتاه به مقدار فراوان در اختیار معدودی از ناشران قرار گرفت و اکنون دوباره مشکلی عظیم شده است، کلیه مشکلات سال 1365 در سال 1366 نیز وجود داشتند و گام موثری در جهت از میان برداشته هر یک از آن‌ها برداشته نشد. باشد که در سال 1367 با از میان برداشته شدن مشکلات و رفع تبعیض‌ها و نا‌برابری‌ها تمامی ناشران بتوانند خدمات فرهنگی خود را گسترش دهند.