گذری کوتاه بر فعالیت زنان در نشر ایران
حضور زنان در عرصه نشر مثل سایر بخش‌های فرهنگی و اجتماعی در این سال‌ها افزایش داشته است. اما آیا مسائل و مشکلات زنان در کار نشر تفاوت‌های ویژه‌ای با مشکلات مردان در همین حرفه دارد؟ آیا حضور زنان ناشر در نوع کتاب‌های منتشره تاثیری می‌گذارد؟ و درنهایت اینکه در این مسیر چه فرصت‌ها و مشکلاتی برای زنان ناشر پیش آمده، پشت سرگذاشته‌اند یا درپیش رو دارند؟
حوزه نشر و کتاب با فرهنگ و اندیشه پیوند خورده است. از همین جاست که توقع خاصی درباره این کسب و کار وجود دارد . اینکه چگونه می‌توان فارغ از کاستی‌ها و تفاوت‌های رایج دنیای مدرن در آن حضور داشت. در این میان شاید پرداختن به زنان ناشر و جایگاهشان در این عرصه بتواند معیار خوبی باشد . هرچند آن طور که آمار غیررسمی می‌گویند تقریبا یک‌دهم سرمایه و یک‌صدم مالکیت در دست زنان است. زنان به‌سختی می‌توانند وارد بازار کار شوند.
سهم زنان و فعالیت زنان
عبدالحسین آذرنگ در مقاله‌ای با عنوان دوره‌های عادی و بحرانی نشر کتاب در ایران در نیم قرن اخیر نوشته است که در سال نخست پیروزی انقلاب اسلامی تنها ۱۱ نویسنده زن در ایران کتاب منتشر کرده‌اند. در سال بعد از آن یعنی در سال۵۸ این آمار افزایش قابل توجهی در حدود هشت برابر پیدا می‌کند و ۸۰ نویسنده زن در ایران کتاب به چاپ می‌رسانند. پس از آن شمار نویسندگان زن با شیبی ملایم افزایش پیدا کرده و به۲۸هزار و ۲۳۹ نویسنده در سال ۹۶ می‌رسد.
طبق آمار خانه کتاب در سال ۸۷ تعداد ناشران دارای مجوز نشر کشور ۸۹۰۰نفر و هزار نفر هم در صف دریافت مجوز بودند. هرکدام از این ناشران اگر می‌توانستند۴ کتاب در سال منتشر کنند، مجوزشان تمدید می‌شد. اما همان موقع هم از ۶۰۰ ناشر فعال در میان چهار هزار ناشر نیمه فعال خبر داده شد.
۱۰ سال بعد اما سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در اختتامیه سی و ششمین جایزه کتاب سال گفت: «در دهه اول انقلاب تنها ۱۷ ناشر فعالیت داشتند اما در دهه چهارم تعدادشان به ۶۰۰ ناشر رسیده است. ناشران پرکار ناشرانی هستند که در طول سال حدود ۲۰ تا ۵۰ اثر تولید می‌کنند. ناشر حرفه‌ای، ناشری است که سالانه بیش از ۵۰ عنوان کتاب تولید می‌کند. در این زمینه در دهه اول انقلاب، فقط ۵ ناشر حرفه‌ای داشتیم و حالا ۲۸۶ ناشر حرفه‌ای داریم. »
اولین ها
اولین زنان ناشر ایران بعد از انقلاب فعالیت خود را در سال ۷۲ آغاز کرده‌اند. نام منصوره اتحادیه و شهلا لاهیجی هر دو به عنوان اولین زنان ناشر بعد از انقلاب مطرح است . شهلا لاهیجی، مدیر انتشارات روشنگران و مطالعات زنان است و منصوره اتحادیه مدیر نشر تاریخ که هر دو از ناشران موفق و تاثیر گذار ایرانی هستند.
در اسفند ۱۳۸۳ مجمع صنفی-فرهنگی زنان ناشر در محل اتحادیه‌ی ناشران مراسمی با حضور تعداد زیادی از ناشران و زنان نویسنده برگزار و از شهلا لاهیجی ، مدیر نشر روشنگران به عنوان اولین زن ناشر در ایران و بنیانگذار مجمع صنفی فرهنگی زنان ناشر ، به خاطر مجموعه‌ی فعالیت‌هایش در عرصه نشر کشور تقدیر کرد. نشر روشنگران کتاب‌های زیادی در حوزه مطالعات و پژوهش‌های مربوط به زنان منتشر کرده است.
برای منصوره اتحادیه نیز در سال۹۷ به عنوان اولین زن ناشر بعد از انقلاب بزرگداشتی برگزار شد. در نشر او عمده فعالیت‌ها بر انتشار کتاب‌های تاریخ است و بسیاری از تاریخ‌پژوهان آثار این نشر را پیگیری می‌کنند . این نشر تاکنون حدود ۲۰۰ اثر راهی بازار نشر کرده است.
در این میان نام یک زن دیگر نیز مطرح است، سیما کوبان زنی طراح و نقاش که نشرش را با عنوان دماوند در دهه۶۰ آغاز کرد و اندکی بعد نشرش تعطیل شد و خودش نیز بعد از چندسال به فرانسه رفت و همانجا بعد از سال‌ها تدریس در دانشگاه استراسبورگ درگذشت.
یک نام دیگر نیز در بین زنان ناشر شناخته شده است، فریده خلعتبری مدیر نشر شباویز با فعالیت‌های گسترده‌اش در زمینه کتاب‌های تصویری و تالیفی کودک و نوجوان که او نیز از سال ۷۴ به عنوان یک ناشر فعال قدم به این عرصه گذاشت و با آرمان‌ها و ایده‌آل‌های خاص خود که برگرفته از تحصیلات آکادمیکش بود، نشر را یک شرکت سهامی می‌دانست که فقط بر اساس ایده‌های یک فرد پیش نمی‌رود. گرچه نحوه اجرایی کردن این ایده در درون نشر او ماجرای دیگری است اما توانست برای نشرش موفقیت‌های متنوعی در عرصه‌های ایرانی و جهانی کسب کند.
زنان ناشر و انجمن‌ها
وقتی فعالیت‌های زنان عرصه نشر را مرور می‌کنیم، در می‌یابیم که آنان برای حل مسایل مبتلابه و رایجی که وجود دارد، انجمن‌های متعددی تشکیل داده‌اند، ازجمله انجمن فرهنگی-هنری زنان ناشر که حداقل ۹۰ عضو دارد، انجمن زنان ناشر که در سال۷۶ شکل گرفت و انجمن صنفی کارفرمایی زنان ناشر که در سال ۹۲ توانست مجوز خود را از وزارت کشور بگیرد.
انجمن فرهنگی ناشران زن قدیمی‌ترین انجمنی است که زنان ناشر در آن حضور دارند و فعالیت‌های متعددی را انجام می‌دهند مثل حضور در نمایشگاه‌های جهانی به عنوان یک نهاد و برگزاری نشست‌های نقد و برنامه‌های مختلف. در یکی از آخرین برنامه‌هایی که این انجمن برگزار کرد نکته‌ای نه چندان خوشایند درباره وضعیت فعالیت در نشر و حضور زنان مطرح شد. در هرحال نباید فراموش کرد بعد از یکی دو ناشر زن فعال در دهه هفتاد هم اکنون می‌توان فهرست طولانی از زنان ناشر موفق را بیان کرد.
دست اندازها
هنگامی که به سراغ زنان ناشر می‌رویم تا از آنها درباره مسیری که پشت سر گذرانده‌اند بپرسیم، در هر دهه با تنوع نظر روبرو می‌شویم اما می‌توان یک نکته را در همه آنها مشترک دانست، زنان ناشر موفق و شناخته شده ، برای غلبه بر فضای مردانه ای که وجود داشت هم بر تحصیلات خود تاکید داشتند و هم بر تنوع توانایی‌هایشان . اگر بخواهیم این چند دهه را بررسی کنیم برخی مسایل و مشکلات بر سر راه آنها مشترک است.
از نظر شهلا لاهیجی که فعالیت خود را در دهه ۷۰ آغاز کرده است یعنی زمانی که نشر واقعا محیطی مردانه داشته است، مردان چاپخانه سعی می‌کرده‌اند با دادن فحش‌های رکیک او را از محل کار فراری دهند و بارها به خاطر ندانستن اطلاعات در زمینه فیلم و زینک مسخره‌اش کرده‌اند و به دنبال نخودسیاه فرستاده شده است اما به نظر می آید موفق شده است که بیان کند نشر جنسیت ندارد. او برای این موفقیت از تمام قدرت زنانه، مادرانه و حرفه‌ای‌اش برای ایجاد این نفوذ سود برده تا بتواند به جای تقابل بامردان اطرافش ، آنان را به همراه تبدیل کند.
هرچند به نظر می‌رسد این مسایل هنوز هم هست و می‌توان به سخنان زیبا جلالی نائینی مدیر نشر شیرازه که فعالیت گسترده ای در دهه ۸۰ داشته مراجعه کرد. او می‌گوید: « بارها از سوی همکاران و رقبا در حوزه نشر و پدیدآورندگان با مشکل مواجه شده و می‌شوم . موارد هم متعدد است، وقتی مسئله شراکت و ذینفع بودن به میان آید، جنسیتتان اهمیت پیدا می‌کند.
حتی رویکرد پدیدآورندگان با شما بنابر جنسیتتان متفاوت می‌شود . میزان انتظارات در عرصه نشر از یک زن ناشر فرق دارد. متأسفانه تبعیض به معنای واقعی را بیشتر از سوی آنان مشاهده کردم. می‌توانم بگویم که ساختار قدرت ، چه سیاسی باشد، چه فرهنگی و اقتصادی هنوز مختصات مردانه دارد برای همین حتی از سوی پدیدآورندگان زن این نگاه را بارها احساس کرده‌ام.»
تجربه یکی دیگر از زنان ناشر که اوایل دهه۹۰ وارد عرصه شده نیز متفاوت است؛ نوشین نیلفروشان مدیر انتشارات زعفران است که با کتاب‌های گرانقیمت خود در عرصه کودک و نوجوان شناخته می‌شود.
او به عنوان ناشری که در سال ۹۰ وارد عرصه شده و یک بار نیز به عنوان ناشر نمونه نمایشگاه برگزیده شده است، در گفتگو با ما تاکید دارد که نباید از منظر جنسیت به مسایل این حوزه پرداخت چرا که «معتقدم هر صحبتی در این موارد هیچ‌وقت و هیچ جا نه تنها مفید نبوده که همیشه هم مورد قضاوت‌های بی‌مورد قرار گرفته است».
با یک نگاه به سایت این نشر می‌توان دریافت که در آثارشان تنوع و ابتکار در ارتباط با مخاطب وجود دارد و او خود در گفتگویی با خبرگزاری مهر تاکید داشته که عامل موفقیت یک کتاب هم شناخت مخاطب و هم بازار است، از این رو پیش از اینکه اثری را منتشر کنند از هرجهت آن را مورد بررسی قرار می‌دهند و هم به مخاطب خود و سلیقه او فکر می‌کنند هم به بازار کتاب.
برگزاری رونمایی‌های متنوع و پر از جزییات، ارتباط با نویسندگان و مخاطبان با تاکید بر مناسبت‌ها و جشن‌ها از ویژگی‌های این نشر است.
در سال‌های اخیر نشر و فرهنگ به دلایلی غیر دولتی دستخوش اتفاق‌های متعدد شده است از گرانی کاغذ تا کرونا.اما هنوز هم هستند زنانی که وارد این عرصه می‌شوند. نشر اطراف از مردادماه سال ۱۳۹۶ به مدیریت نفیسه مرشدزاده آغاز به کار کرده است، مهندس شیمی از دانشگاه شریف که فعالیت ادبی را از سال ۶۸ و با همکاری در مجله‌ی سروش نوجوان آغاز کرده و حالا قدم در مسیری دیگر گذاشته است، این بار نیز بر مبنای ابتکار و شیوه‌ای که در نشر ایران کمبودش احساس می‌شود تمرکز بر سفرنامه‌ها.
وقتی از او درباره زن بودن در عرصه نشر می‌پرسیم می‌گوید :«زن بودن هیچ تبعیض یا امتیازی برای من نیاورد. در شروع،جدی گرفته نمی‌شدم و زیاد شنیدم که پشت سرم گفتند که از پس اجرائیات نشر بر نمی‌آید، می‌گفتند نشر که فقط محتوا نیست و بیشترش فروش و بازار است که شما از پسش بر نمی‌آیید ولی خدا کمک کرد و از این گردنه هم رد شدیم.»
اشاره می‌کند که خود او هم هیچ معیار خاص جنسیتی در نظر ندارد و به خاطر انگیزه‌های جنسیتی کار نمی‌کند و ادامه می‌دهد « منتها نکته‌ای که ناخودآگاه اتفاق می‌افتد این است که ارزش‌ها و زیبایی‌های خیلی از متن‌ها چون تصمیم‌گیرنده‌ها مرد بوده‌اند از چشمشان پنهان مانده و خودبخود حالا که ما نگاه می‌کنیم بعضی از این متن‌‌های فراموش شده و قدرنادیده را بهتر می‌بینیم. مکتوباتی که به زندگی روزمره و دغدغه‌های واقعی زندگی ما مربوطند و تا آنها را هم حل نکنیم فراغت فلسفیدن درباره‌ی مسائل بزرگ بشری و فکری را نداریم».
او با اینکه به طور تلویحی به مشکلات رایج زنان در همه عرصه‌ها اشاره می‌کند اما همین‌ها را دلایل موفقیت زنان می‌داند و می‌گوید: «هرچند مسائلی که برای یک ناشر زن پیش می‌آید همان مشکلاتی است که همه‌ی زنان فعال در کشور با آن روبرو هستند.
اینکه مسئولیت‌های همزمان در قبال خانواده و آشنایان و اطرافیان دارند و با تمام فکر و تمام زمان نمی‌توانند در کاری فروبروند و با حفظ همزمان ساختار سنتی و پا گذاشتن در جهان‌های تازه دوگانگی‌های زیادی را با خودشان حمل می‌کنند، ولی عبور از همین تنگناها و زندگی در دنیاهای متفاوت به زنان فعال کمک کرده که انعطاف پذیری‌شان در برابر اتفاقات نامترقبه که این مملکت اوج آن است، بیشتر باشد و در بحران‌‌ها مدیریت بهتری کنند و نشکنند.
زندگی در چندفضا و تغییر نقش‌ها به زنان ناشر کمک می‌کند که شناخت بهتری از مردم واقعی و جامعه هدفشان داشته باشند. به این ترتیب همان گرفتاری‌هایی که کار را برای زنان ناشر سخت می‌کند فرصت‌شان هم هست و شاید راه را برای موفقیت‌شان باز می‌کند.»
شاید اگر مسیرفعالیت‌های ناشران را مرور کنیم در می‌یابیم که چند سال گذشته پر از اتفاقات بوده است. نکته‌ای که مرشد زاده با طنز به آن اشاره می کند و می‌گوید دست بر قضا در این فاصله‌ای که ما به نشر وارد شدیم همه جور اتفاقی افتاد؛ از آسمانی و زمینی و ایرانی و خارجی.
ملت بحران‌زده که عادت به هیجان کاذب و تعلیق اتفاقات پیاپی پیدا کرده، آرامش برای کتاب خواندن ندارد و نشر، شاید از زندگی بحران‌زده بیشتر از هر شغل دیگری آسیب می‌بیند.افزایش قیمت کاغذ و نامتعادل بودن بازار و دربه‌دری برای سهمیه ارشاد و هزار اتفاق دیگر در این مدت افتاد. ما و تیم اطراف بعد از هر اتفاقی گفتیم خب بیشتر کار می‌کنیم تا از این هم بگذریم. ولی اگر بازهم از این سخت‌تر شود فکر نکنم ما بتوانیم از این هم بیشتر کار کنیم»
برتری‌ها
وقتی به فعالیت‌های زنان در عرصه نشر توجه می‌کنیم در می‌یابیم که حضور زنان در این عرصه تنوع ، خلاقیت، سلیقه و همین طور توجه و پیگیری و توجه به جزییات برای بهبود بصری کتاب‌ها و همچنین ارتباط بیشتر با جهان را به دنبال داشته است .
این مقاله را ۸ نفر پسندیده اند
