همین ابتدا باید اعترافی بکنم، این‌که به عنوان یک کتابخوان اهل یوسا خواندن نیستم. با این‌که چندین‌بار خیز به سمت کتاب‌هایش برده‌ام اما به دلایلی که شاید بخشی از آن مربوط به ذائقه و سلیقه و بخشی هم زمان و موقعیت خیزبرداری بوده، موفق به گرفتن ارتباط نشده‌ام و کتاب‌ها را نصفه نیمه رها کرده‌ام.

حالا که اعتراف اول را سرضرب انجام دادم، اعتراف دوم را با وجدان آسوده‌تری انجام می‌دهم، این‌که خواندن کتاب چرا ادبیات؟ باعث علاقه و توجهم به یوسا شد. البته شاید به نظر بیاید این موضوع پاسخ خوبی برای چرا باید یوسا خواند نباشد، چون کتاب چرا ادبیات در اصل چهار نوشته غیرداستانی از اوست.

چرا ادبیات که نام اولین مطلب کتاب است که عنوان روی جلد هم از آن گرفته شده، انگار جوابیه‌ای است برای ماجرایی که برای همه ما و در همین لحظه هم بسیار ملموس است.

وقتی می‌گویم ما منظورم همه مایی است که به نحوی کار و زندگی‌مان با ادبیات درگیر است و به طور مدام با آدم‌هایی مواجه می‌شویم که گرچه همیشه به وقت مناسب تکرار می‌کنند که «کتاب بهترین دوست است» و «انیس کنج تنهایی کتاب است» و «یار مهربان است» اما برای کتاب خواندن خیلی گرفتارند یا به عبارتی آنقدر کارهای مهم‌تر و حیاتی‌تر دارند که نمی‌توانند وقت گرانبهایشان را با خواندن یک رمان یا مقاله ادبی به هدر بدهند.

چه بسا خود ما هم (همان مایی که زندگی‌مان با ادبیات پیوند خورده) خیلی وقت‌ها دچار همین تردید بشویم و در خلوت از خودمان بپرسیم واقعا در این روزگاری که صدحادثه از پس و پیش می‌رسد و حفظ جان و کسب نان دغدغه مهمی شده، داستان و شعر و ادبیات به چه دردی می‌خورد؟ و به عبارت بهتر آیا یک‌طورهایی خودمان را سرکار نگذاشته‌ایم؟

این‌جاست که یوسا به همین پرسش ضروری پاسخ می‌دهد و حسن پاسخش هم در این است که آن را با کلیشه‌های ارزشی که سال‌هاست تکرار شده یا دسته‌بندی مفاهیم خوب و بد در کتاب‌ها بیان نمی‌کند. او حتی دروغ‌های ادبیات و غیرواقع‌های ادبیات که تصویر هیولا را به ما می‌دهند را هم سودمند می‌داند زیرا: «این هیولاهایی که یکسر مشتاق زیرپا گذاشتن مرزهایند در پنهان‌ترین گوشه‌های وجود ما مخفی شده‌اند».

دنیای بدون ادبیات از نظر یوسا دنیایی است که خلاصه می‌شود به مبارزه در راه بقا، ترس از ناشناخته‌ها و ارضای نیازهای مادی که نتیجه آن یکنواختی خردکننده زندگی خواهد بود چرا که همه خواهند پذیرفت که زندگی انسانی همین است که هست و چیزی قادر به تغییر آن نیست.

دومین مطلب کتاب با عنوان فرهنگ آزادی در اصل متن یکی از سخنرانی‌های اوست در سال 2000 میلادی. موضوع اصلی صحبت درباره پدیده جهانی شدن است و لاجرم درباره تاثیر آن بر فرهنگ محلی و بومی و مفهومی به نام «هویت فرهنگی» می‌پردازد. به قول مترجم (عبدالله کوثری) در توضیحی که در ابتدای مطلب آورده، ازآنجا که بحث «هجوم فرهنگی» یکی از بحث‌های همیشگی و نگرانی‌های کشور خودمان است، این مطلب هم برای خواننده ایرانی جالب و خواندنی می‌تواند باشد.

#یوسا در این‌جا نگاهی بسیار خوشبینانه به ماجرای جهانی شدن دارد و ابدا آن را به معنی ازبین رفتن فرهنگ‌های محلی و بومی نمی‌داند البته به دو شرط، یکی این‌که در سراسر جهان درها را باز بگذاریم و به آزادی گزینش احترام بگذاریم و دوم این‌که خود آن فرهنگ‌ها ارزش‌هایی شایسته ماندگاری داشته باشند.

یوسا البته منکر یکسان‌سازی‌هایی که در این قرن شکل گرفته و کمتر شدن چشم اندازهای متنوع نیست اما آن را پیامد مدرنیزاسیون می‌داند و در اساس عبارت «هویت فرهنگی» را مفهومی خطرناک به شمار می‌آورد چون فرهنگ را یک ماجرای پویا می‌داند که باید دائم در حال رقابت آزادانه با فرهنگ‌های دیگر باشد تا نوسازی شود و جان تازه پیدا کند.

آمریکای لاتین: افسانه و واقعیت، عنوان سومین مطلب کتاب است که در مجموعه‌ای به سال 1967 به چاپ رسیده. در این مقاله یوسا به نوعی درباره تاثیر رمان بر مسائل تاریخی آمریکای لاتین می‌گوید. رمان نه صرفا به معنای یک اثر نوشته شده بلکه با توجه به مفهوم واقعیت و خیال.

او آمریکای لاتین را قربانی چیزی می‌داند که نامش را «انتقام رمان» می‌گذارد که باعث شده نتوانند بین افسانه و واقعیت تمایز بگذارند.

این مطلب گرچه شاید بخاطر اطلاعات و مسائل خاصی که درباره کشورهای آمریکای لاتین بیان می‌کند کمی برای خواننده ایرانی ناملموس‌تر از دو مطلب قبلی باشد اما در لابلای بحثی که مطرح می‌کند مشترکات قابل تأملی به چشم می‌خورد؛ مثلا در جایی که می‌گوید:

«یکی از بدترین معایب ما –و یکی از بهترین افسانه‌های ما- این اعتقاد است که درماندگی‌مان از بیرون بر ما تحمیل شده و این‌که دیگران، مثلا فاتحان این قاره، همواره مسئول مشکلات ما بوده‌اند»

ناخودآگاه رمان دایی جان ناپلئون و جمله کلیدی کار کار انگلیسی‌هاست که آشناترین جمله وام گرفته از ادبیات اکثر ایرانی‌ها شده، در ذهنم نقش می‌بندد.

اما آخرین مطلب کتاب مصاحبه‌ رابرت بویرز و جین-بلویادا با یوساست. مصاحبه طیف مختلفی از سوالات از حوادث سیاسی و مسائل اقتصادی تا نظر یوسا درباره نویسندگان مختلف و توضیحاتی درباره کتاب‌هایش بخصوص سور بز را شامل می‌شود. برای علاقمندان به یوسا، روشنگر سیر تحولاتی است که یوسا گذرانده و از یک طرفدار اندیشه چپ تبدیل به یک لیبرال شده و برای علاقمندان به داستان و ادبیات نکات جالبی از شیوه کار و نگاه یوسا در نوشتن را روشن می‌کند.

یوسا در این مصاحبه نیز نظرات خودش را شفاف بیان می‌کند و نشان می‌دهد که به عنوان یک نویسنده حضوری زنده و فعال دارد که هم باعث تغییراتی در او شده و هم نسبت به مسائل مختلف جهان نظر و موضع دارد. گرچه حتی وقتی درباره دوره‌های شکوفایی ادبیات در کشورهای مختلف نظر می‌دهد، عبارت در کمال احتیاط را در ابتدای این نظرش می‌آورد:

«وقتی جامعه  اعتماد مردم را از دست می‌دهد، وقتی مردم دیگر به دنیایی که در آن زندگی می‌کنند باور ندارند، این یک لحظه تاریخی بسیار مناسب برای فعالیت ادبی است.»

هر چهار مطلب انتخاب شده در این مجموعه برای خواننده ایرانی خواندنی هستند. ترجمه خوب عبدالله کوثری هم خواندن متن‌ها را روان‌تر کرده. با این وجود کاش کتاب مقدمه‌ای از زبان ناشر یا مترجم داشت تا بدانیم انتخاب این چهارمطلب براساس چه معیار یا در چه فرآیندی انجام گرفته؟

البته انتشارات لوح فکر این کتاب را جزو مجموعه ادبیات آمریکای لاتین خود منتشر کرده است اما از آن‌جا که دو کتاب دیگر از این مجموعه (گفتگو در کاتدرال و در جستجوی فردی) به یک رمان و یک سفرنامه اختصاص یافته، مسیری که ناشر برای معرفی ادبیات آمریکای لاتین درپیش گرفته برای مخاطب علاقمند روشن نیست.

از طرف دیگر ارائه اطلاعات بیشتری درباره متون انتخاب شده در همین کتاب (مثلا توضیحاتی درباره مصاحبه آخر که مربوط به چه سالی است و پرسشگران چه سابقه خاصی دارند یا به نمایندگی از کجا گفتگو را انجام داده‌اند) می‌توانست منظر کامل‌تری برای علاقمندان به یوسا فراهم کند.

گرچه خواندن همین کتاب برای من پاسخی بود به چرا باید یوسا خواند؟ به عنوان نویسنده‌ای صاحب تفکر و اندیشه. حالا نوبت من است که یکبار دیگر برای خواندن آثار یوسا خیز خودم را تنظیم کنم!