عنوان فرعی کتاب روشنگری در محاق موضوع آن را کاملاً مشخص می‌کند: «عصر طلایی آسیای میانه، از حمله‌ی اعراب تا حکومت تیمور لنگ». در هر دوره‌ای از تاریخ، جغرافیای خاصی مرکز جهان بوده است. بین سال‌های ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ میلادی میلادی نیز آسیای میانه پیشرو و گرانیگاه جهان بود. دوره‌ای که در تاریخ اسلام به عصر طلایی مشهور است. بسیاری از آثار برتر رشته‌های مختلف علمی توسط دانشمندان مسلمان نگاشته شد. دانشمندانی که اکثرشان اهل فلات ایران و آسیای میانه بودند.

پرسش‌های اصلی کتاب عبارتند از:

– دانشمندان و اندیشمندان آسیای میانه چه به دست آوردند؟

– چگونه این اتفاق افتاد؟

– بر سر این نهضت فکری پربار و پرهیاهو چه آمد؟

شروع کتاب فردریک استار بسیار جذاب و دوست‌داشتنی است. او در پیش‌گفتار می‌نویسد که ایده‌ی نوشتن کتابی درباره‌ی تاریخ عصر طلایی آسیای میانه چگونه به ذهنش رسیده و در نوشتن این کتاب وامدار چه کسانی بوده است:

«پرسش‌های این کتاب از حدود دو دهه پیش و در ده‌ها سفر به گوشه و کنار منطقه همراه ثابت من بوده‌اند. پیاده‌روی در هوای سوزان بیابان قراقوم ترکمنستان یا حدود یک هفته در سرمای چهل درجه زیر صفر کوه‌های پربرف پامیر از جمله‌ی این سفرها بوده است. تل‌های بزرگ یادداشت‌های پیشادیجیتال من ورود به دفترم را تبدیل به چالشی می‌کردند که کمتر کسی مایل به شرکت در آن بود…

گزاف خواهد بود که بگویم من صلاحیت تألیف این اثر را داشته‌ام. ولی دست‌کم می‌توانم بگویم از دیرباز به موضوع علاقه‌مند بوده‌ام. جهان ایرانی زمانی به روی من در گشود که هجده ساله بودم و با هم‌اتاق سال اولم در ییل، هوشنگ نصر آشنا شدم که پدرش شهردار وقت تهران بود.

او پزشک متعهدی شد و کمر به خدمت کشورش بست. نخستین تماس من با جهان ترک‌زبان از رهگذر کار باستان‌شناسی‌ام در گوردیون ترکیه، جایی که اسکندر مقدونی گره گوردیون را برید آغاز شد و طی چند فصل کار نقشه‌برداری از جاده‌های باستانی آناتولی ادامه یافت. هیچ یک از این ارتباط‌ها مرا متخصص در هیچ زمینه‌ای نمی‌کرد، اما از این تماس‌های اولیه تا به امروز برای من کاملاً طبیعی شده است که جهان‌های ایرانی و ترک را زیستگاه‌های مردمانی قابل تحسین بشمارم…» ص ۳ و ۴

«بازیگران» و «رویدادنگاری» دو فصل کوتاه و مقدماتی کتاب هستند. در فصل بازیگران فهرستی از دانشمندان بزرگ آسیای میانه به همراه بیوگرافی دو سه خطی هر یک آمده. قهرمانانی که در طول کتاب آراء و اندیشه‌ها و قصه‌های زندگی‌شان با شرح و تفصیل روایت می‌شوند. به خیال ما ایرانیان، خیلی از این دانشمندان ایرانی بوده‌اند و هستند.

اما با مشاهده‌ی این فصل می‌فهمیم که اکثرشان اهل ماوراءالنهر بوده‌اند، نه سرزمینی که امروز ایران نامیده می‌شود. این‌که اکثر این دانشمندان اهل آسیای میانه بوده‌اند نکته‌ای است که خواننده‌ی فارسی‌زبان را ترغیب به خواندن کتاب می‌کند.

فصل اول کتاب روشنگری در محاق، با عنوان «مرکز جهان» شروعی دراماتیک دارد. جایی که ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا در حوالی سال ۹۹۹ میلادی (معادل 378 هجری شمسی) نامه‌نگاری‌های طولانی و پرمجادله‌ای با همدیگر دارند که فحوای نامه‌های‌شان فوق‌العاده است. آن‌ها در مورد عمیق‌ترین و بزرگ‌ترین سوالات بشری با هم مجادله می‌کنند و حقایقی را بیان می‌کنند که قرن‌ها طول می‌کشد تا سایر دانشمندان جهان به درک آنان برسند. آسیای میانه در قرن ۱۰ و ۱۱ میلادی با دانشمندانی همچون ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا پلی بود در زمان و مکان.

آسیای میانه‌ای که فردریک استار در کتابش روایت می‌کند امروزه شامل کشورهای قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، افغانستان، استان سین‌کیانگ چین و خراسان ایران می‌شود. ناحیه‌ای که امروزه شامل کشورها و مرزهای جداگانه‌ای است، اما به گمان فردریک استار این ناحیه از لحاظ فرهنگی در یک حوزه قرار دارند و نمی‌توان آن‌ها را جدا از هم دانست. به خصوص که این ناحیه در برهه‌ای از تاریخ مرکز جهان بوده و بزرگ‌‌ترین اندیشمندان و دانشمندان جهان را در خود می‌پرورده.

فردریک استار در همان فصل آغازین کتاب روشنگری در محاق می‌گوید که هدفش از این کتاب گشت‌وگذار در جهان گم‌شده‌ی آسیای میانه‌ی بزرگ است. کتاب به طور کلی چند دوره‌ی تاریخی را شامل می‌شود:

– سال‌های ۶۷۰ تا ۷۵۰ میلادی و استیلای اعراب بر منطقه‌ی آسیای میانه (آسیای میانه در مقابل سپاه اعراب ایستادگی بسیاری کرد و سال‌ها طول کشید تا این ناحیه به دین اسلام بگرود).

– سال‌های ۷۵۰ میلادی تا ۱۱۵۰ میلادی یا ۱۲۱۹ میلادی که سپاهی از آسیای میانه (به سرکردگی ابومسلم خراسانی) به بغداد حمله کرد و بساط حکومت امویان را برچید و عباسیان را بر سر کار آورد و دوره‌ای درخشان از تاریخ آسیای میانه آغاز شد، دوره‌ی جوشش فکری بزرگ.

– سال‌ ۱۱۵۰ میلادی به بعد (تسلط تفکر امام محمد غزالی و محدود شدن صلاحیت عقل و منطق) و سال ۱۲۱۹ به بعد میلادی (حمله‌ی چنگیز خان مغول که تیر خلاصی بر آسیای میانه بود).

هر یک از فصل‌های کتاب روایت برآمدن یک حاکمیت خاص بر آسیای میانه و دانشمندان و بزرگان اندیشه در عصر آن حاکمیت است. فردریک استار برخی ویژگی‌های جغرافیایی آسیای میانه و تأثیرات آن بر فرهنگ مردمان این خطه از کره‌ی زمین را به زیبایی بیان می‌کند: این که آسیای میانه همیشه خشک و توان‌فرسا بوده و از قدیم‌الایام تمدنی آبی در این حوزه شکل گرفته بوده که از منابع آبی محدود موجود به نحو احسن استفاده می‌کردند. شبکه‌های آبیاری پیچیده و توزیع و مدیریت آب (سدسازی و کاریز) یکی از قدیمی‌ترین ثروت‌های آسیای میانه بود.

دومین ثروت بزرگ آسیای میانه همیشه تجارت خارجی آن بوده است. آسیای میانه در چهارراه تمدن‌های بزرگ قرار داشته و دارد: چین، خاورمیانه، اروپا و هندوستان. اما به باور فردریک استار، آسیای میانه فراتر از قرار گرفتن در چهارراه تمدن‌هاست: این ناحیه از زمین تمدنی چهارراهی دارد. این نکته در دو حوزه‌ی زبان و دین و در هم‌آمیختگی مذاهب مختلف زرتشتی و مانوی و خدایان یونانی و بودایی و مسیحیت و اسلام می‌توان فهمید.

نیازهای زیستن در جغرافیای آسیای میانه باعث شده که برخی علوم از دیرباز در این ناحیه رواج داشته باشند. کمبود زمین‌های کشاورزی و نیاز به دانستنِ مساحت دقیق زمین‌ها، ریاضیات را پرورانده و حضور دائمی بازرگانان و کاروان‌های بزرگ تجاری باعث شده تا علم نجوم رشد بیشتری در این ناحیه داشته باشد.

اهمیت سواد و دانستن حساب و کتاب و طرز عقد و پیگیری قراردادها برای اهالی سرزمین‌های آسیای میانه باعث شده تا آنان از سال‌ها قبل از میلاد مسیح همواره به علم و فن و سوادآموزی اهمیت بدهند و نظام آموزشی کارآمدی داشته باشند. مجموعه‌ی این عوامل باعث شد تا همواره حکومت‌های آسیای میانه برای اهل دانش احترام ویژه‌ای قائل باشند و دربار خود را با حضور دانشمندان و اندیشمندان زینت بدهند.

روایت برآمدن طاهریان و از بین رفتن حکومت امویان و برآمدن عباسیان و سامانیان و صفاریان و مأمونیان و غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و ایلخانان و تیموریان به قدری شیرین و پر از جزئیات است که اصلاً و ابداً آن را نمی‌توان با روایت خشک و بدون حس و حال کتاب‌های درسی تاریخ در ایران مقایسه کرد. کتاب سرشار است از قصه‌های آدم‌ها.

در هر یک از فصل‌های کتاب روشنگری در محاق، شهری از شهرهای آسیای میانه مرکز جهان می‌شود. گاه نیشابور است و گاه مرو، گاه سمرقند است و گاه غزنی، گاه گرگانج است و گاه بخارا و روایت کارهای اندیشمندان هر یک از دوره‌های تاریخی دید همه‌جانبه‌ای ارائه می‌کند. این که محمد بخاری اولین کسی بوده که ۱۵۰ سال پس از مرگ پیامبر به جمع‌آوری و مکتوب کردن احادیث پیامبر در شهرهای مختلف وادی اسلام پرداخته و بر اساس آن احادیث شریعت اسلام را به دست آورده دید عمیقی از تاریخ اسلام و دستورات آن می‌دهد.

این‌که پس از سامانیان تا زمان حمله‌ی مغول همواره ترک‌ها بوده‌اند که در جغرافیای آسیای میانه و ایران-زمین حکومت کرده‌اند دید تاریخی عجیبی به آدم می‌دهد. تصوف چگونه شکل گرفت و چگونه به گفتمان مسلط جغرافیای آسیای میانه و ایران تبدیل شد هم از روایت‌های بسیار جذاب فردریک استار است و نیز روایت‌هایش از شکل‌گیری درگیری شیعه و سنی در قرن‌های طلایی اسلام. سلجوقیان و برآمدن امام محمد غزالی و کارهای خواجه‌ نظام‌الملک چنان تأثیراتی در جغرافیای آسیای میانه و ایران گذاشته‌ که هنوز که هنوز است این تأثیرات پابرجا مانده‌اند.

هر یک از فصل‌های کتاب زیرفصل‌های کوتاه و شخصیت‌های فراوانی دارند. قصه‌محور بودن ویژگی این کتاب است.

فصل آخر کتاب، به جمع‌بندی مطالب اختصاص دارد. در فصل‌های ۲ تا ۱۴ او به روایت زندگی بسیاری از اندیشمندان و دانشمندان بزرگ آسیای میانه می‌پردازد. به باور فردریک استار عوامل زیر علل شکوفایی علم و فرهنگ و رشد و نمو آن دانشمندان در عصر طلایی اسلام در آسیای میانه بوده است:

۱. منابع گسترده‌ی ثروت (‌آسیای میانه همواره در این قرون در مسیر داد و ستد کالا و رفت و آمد کاروان‌های تجاری بزرگ بود).

۲. کشاورزی و طرح‌های آبیاری پیشرفته در شهرهای بزرگ آسیای میانه

۳. عوامل فرهنگی که باعث شده بود هنرپروری و افتخار به دانشمندان و اندیشمندان در نزد همه‌ی حکمرانان این منطقه طبیعی باشد.

۴. وجود ادیان گوناگون و حاکمیت تکثر مذهبی (به باور فردریک استار دقیقاً پس از هزاره‌ی اول میلاد که فقط شیعه و سنی در منطقه ماندند و تکثر مذهبی از بین رفت، نزاع‌ها در این منطقه زیاد شد و صلح و آرامش رخت بر بست).

۵. وجود سنت ترجمه در منطقه‌ی آسیای میانه از دیرباز و گسترش این سنت در عصر اسلام به خصوص توسط برمکیان که اصالتی اهل آسیای میانه داشتند.

۶. وجود زبان‌های گوناگون در منطقه.

فردریک استار می‌گوید که حمله‌ی مغول تیر خلاصی بر تمدن طلایی آسیای میانه بود. اما او بر این باور است که انحطاط و افول آسیای میانه چند دهه پیش از حمله‌ی مغول آغاز شده بود. و حتی اگر حمله‌ی مغول اتفاق نمی‌افتاد هم آسیای میانه افول می‌کرد. پس از حمله‌ی مغول هم درست است که حکومت‌های ایلخانان (جانشینان چنگیزخان) و تیموریان دست‌آوردهایی داشتند. اما این دستاوردها آخرین جرقه‌های یک تمدن بودند. عوامل انحطاط و افول آسیای میانه از دید فردریک استار عبارتند از:

۱. حمله‌ی مغول و کاهش شدید جمعیت که یک قرن کامل آسیای میانه را در سکوت و خاموشی فرو برد.

۲. رکود تجارت کاروانی و رونق یافتن تجارت دریایی بین اروپا و آسیا

۳. کاهش قدرت و منابع اشراف زمین‌دار و کاهش هزینه‌کرد این اشراف در علم و فلسفه و به تبع آن کاهش نوآوری‌های فکری و کار فرهنگی.

۴. تغییر رویکرد حکومت‌های ترک‌تبار غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان در باب سنت هنرپروری و حمایت از اندیشمندان و دانشمندان

۵. تسلط نگرش امام محمد غزالی و تقبیح اولویت عقل‌گرایی

۶. پررنگ شدن دعوای شیعه-سنی پس از تسلط غزنویان و سلجوقیان و پرخاشگری‌های نظام‌الملک و ناسزاگویی‌های امام محمد غزالی

کتاب روشنگری در محاق از تصاویر و نقشه‌های بسیاری هم بهره می‌برد که ۲۹ تای‌شان بر صفحاتی گلاسه در میانه‌ی کتاب چاپ شده‌اند. «روشنگری در محاق» از آن کتاب‌هاست که بعد از تمام کردن دلت برای‌شان تنگ می‌شود. به فهرست اعلام و بخش‌های اولیه‌ی کتاب دوباره نگاه می‌کنی و سعی می‌کنی سیر تاریخی کتاب را یک بار دیگر برای خودت مرور کنی. مرور روایت‌های مختلف کتاب، دیدی عمیق و چندجانبه از وقایع معاصر آسیای میانه و حتی ایران هم به دست می‌دهد.

وقتی که آسیای میانه مرکز جهان بود