نمایشگاه کتاب تهران امسال بعد از دو سال تعطیلی به خاطر کرونا، یک بار دیگر در اردیبهشت ماه برگزار شد و اهل کتاب برگشتند به عادت دیرینه. البته این بار باید تاکید کنیم نمایشگاه «حضوری» کتاب تهران، چون همزمان با این نمایشگاهی که در مصلی تهران برپا می‌شود نمایشگاهی هم به صورت مجازی در دنیای وب برقرار است. و البته آن بیرون کتابفروشی‌ها هم هستند. حاشیه‌ی هرساله‌ی نمایشگاه کتاب هم نارضایتی کتابفروشی‌هاست.

خب، قبل از اینکه این سه راه دیدن و خریداری کتاب (یعنی شرکت در نمایشگاه حضوری، سرزدن به دنیای اینترنت و شرکت در نمایشگاه مجازی، و سرانجام رفتن به کتابفروشی‌ها در ایام عادی سال و در ایام طرح‌های تخفیف فصلی) را با هم مقایسه کنیم، اول بپردازیم به دلیل نارضایتی کتابفروشان. عدم رضایتی که هرسال در همین ایام از دغدغه‌های بازار کتاب است.

مثلث صنعت کتاب

اگر به چاپ و نشر و فروش کتاب به عنوان یک صنعت نگاه کنیم، این صنعت از مثلثی تشکیل شده که مثل همه مثلث‌ها سه ضلع دارد و بدون یکی از این‌ها دیگر مثلث نخواهد بود! اولی ناشر، دومی پخش و سومی عرضه کتاب از طریق کتابفروشی‌هایی که در سراسر کشور [البته به صورت نامتوازن] گسترده شده‌اند. اولی به همراه مولفین و مترجمین و ویراستاران و طراح‌هایی که در اختیار دارد کتاب را تولید می‌کند؛ دومی توزیع می‌کند؛ و سومی کالای نهایی را به فروش می‌رساند.

در فروش مستقیم کتاب در نمایشگاه، دو ضلع مثلث یعنی کتابفروشی و پخش کتاب حذف می‌شوند. شاید شبکه پخش توان مالی بالاتری داشته باشد، اما برای کتابفروش‌ها که همین الان هم با دو غول بزرگ، یکی اجاره‌ی محل و دستمزد کارکنان و دیگری افزایش قیمت هفته به هفته کتاب که فروش را کاهش می‌دهد، درگیر هستند؛ تحمل ضربه‌ی بهار خیلی سخت است.

بله، در طول ده روزه‌ی نمایشگاه بیشتر مشتریان کتابفروشی به سمت نمایشگاه جذب می‌شوند، از دو سه هفته قبل از نمایشگاه خریدهایشان را متوقف می‌کنند تا در نمایشگاه بخرند و تا چندهفته بعد هم کمتر به کتابفروشی می‌روند چون کتاب‌هایی را که می‌خواسته‌اند خریده‌اند. و این یعنی فروردین و اردیبهشت و خرداد به خاطر همین نمایشگاه نوستالژیک اتوبان چمران سابق و مصلی فعلی، تبدیل به فصل کساد شغل کتابفروش‌ها شده. سال‌هاست که این اتفاق افتاده.

اما بیاییم این سه امکان خرید کتاب را با هم مقایسه کنیم.

نمایشگاه مجازی کتاب

نمایشگاه مجازی کتاب تهران، طرحی که در زمان کرونا به ذهن اداره‌کنندگان رسید (یا در این زمان اجرایی شد)، سایتی است که در واقع شاخه‌ی مجازی نمایشگاه کتاب تهران محسوب می‌شود. در آدرس Ketab.ir علاقمندانی که به دلایل مختلف نمی‌توانند یا نمی‌خواهند تا مصلی تهران بروند، خرید آنلاین می‌کنند.

اولین دوره نمایشگاه مجازی کتاب از یکم تا دهم بهمن ماه 1399 برگزار شد. در دومین دوره که همین 4 ماه پیش بود، 85 میلیارد تومان کتاب فروش رفت (20 میلیارد بیشتر از سال پیش) هرچند تعداد کتاب‌های فروش‌رفته کاهشی مختصر نسبت به سال قبل داشت.

در نمایشگاه مجازی کتاب هم دو حلقه‌ی پخش و کتابفروشی حذف شده‌اند. مثل نمایشگاه حضوری.

برای ناشران منفعتش در این است که اولاً هزینه‌های نمایشگاه حضوری شامل حمل و نقل آن‌ همه کتاب به مصلی، دستمزد غرفه‌دارها، ساخت غرفه و.. را متحمل نمی‌شوند و برای خریداران کتاب هم دو مزیت عمده دارد: اول اینکه ارسال پستی کتاب‌ها رایگان است (این در واقع یارانه‌ای است که دولت پرداخت آن را پذیرفته) و دوم این‌که بسیاری از ساکنان شهرستان‌ها مجبور نیستند زحمت آمدن به تهران را بر خود هموار کنند و ساکنین بعضی شهرهای کوچک‌تر کشور هم که دسترسی به کتابفروشی‌های خوب ندارند می‌توانند از امکاناتی کاملا یکسان با ساکنین تهران و شهرهای بزرگ برخوردار شوند.

این دسته از مخاطبین بدون برگزاری نمایشگاه هم جذب کتابفروشی نمی‌شدند.

به آمارهای همین چندماه پیش نگاه کنیم: اگر معیار میزان خرید کتاب به جمعیت هر استان را در نظر بگیریم، استان محروم ایلام بیشترین خرید را از نمایشگاه مجازی کتاب انجام داده و بعد از آن به ترتیب استان‌های سمنان، کهکیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، چهارمحال و بختیاری، زنجان، یزد، بوشهر و اردبیل قرار دارند.

خلاصه:

نمایشگاه مجازی به نفع کی است؟ به نفع ناشران، به نفع شبکه بهداشت و درمان کشور و به نفع ساکنین استان‌های محروم و شهرهای کوچک.
نمایشگاه مجازی به ضرر کی است؟ به ضرر کتابفروشی‌ها و شبکه پخش کتاب.
میزان دخالت دولت: یارانه در بخش پست کتاب‌ها به مقصد خریداران

نمایشگاه «حضوری» کتاب

خب وقتی بخشی از نمایشگاه مجازی است، طبعاً بخش دیگر را هم باید با قید حضوری اطلاق کرد. اول از همه بگوییم چرا این نمایشگاه برای ناشران اینقدر مهم است. خریدها در بازار نشر ایران مدت‌دار است. ماه‌ها طول می‌کشد تا کتابفروش سهمیه‌ای از کتاب را که از پخش گرفته به فروش برساند و پول را به پخش بدهد و بعد پخش هم با ناشر تسویه کند. همه این کارها با پرداخت‌های مدت‌دار صورت می‌گیرد. اما فروش نمایشگاه کتاب نقد است.

در شرایط تورمی، فروش مدت‌دار یعنی سوخت شدن سرمایه. و ما هم که قدرت خدا چهار پنج دهه است در شرایط تورمی به سر می‌بریم که امسال اوج هم گرفته. بنابراین نقد بودن این فروش، برای ناشرانی که شرایط اقتصادی‌شان به تبع اقتصاد کشور هر لحظه دارد وخیم‌تر می‌شود مثل تنفس مصنوعی برای بیمار قلبی است. خیلی مهم است. به علاوه نمایشگاه فرصتی است برای ناشران که چهره به چهره و از نزدیک با مخاطبان‌شان روبرو شوند.

برای مخاطبان، به ویژه مخاطبان غیرتخصصی‌تر عرصه‌ی کتاب که از قبل خریدهایشان را مشخص نکرده‌اند؛ نمایشگاه یک کتابفروشی غول‌آساست که آن‌ها از این طریق می‌توانند همه کتاب‌ها را یکجا ببینند. چنین مخاطبی ممکن است به هوای کتابی در مورد ناصرالدین شاه به نمایشگاه آمده باشد اما حین بازدید از غرفه‌ها یک کتاب تاریخی دیگر یا چند رمان یا کتابی اقتصادی هم چشمش را بگیرند و با خریدی چندبرابر از نمایشگاه خارج شود. به علاوه خیلی از ناشران (عمدتاً دولتی‌ها) هستند که کتاب‌هایشان در کتابفروشی‌ها کمتر قابل دستیابی است.

رفتن به نمایشگاه کتاب نوعی از کارناوال هم هست. مثل یک رسم و آیین. یک برنامه جمعی خوشایند بین همکلاسی‌های مدرسه، یک اردوی دانشجویی برون شهری جذاب، قرار بین دو دوست، دو دلداده، یک روز قشنگ برای مادر و پدر و بچه‌ها… این آیین و کارناوال ویژگی‌ای است که در دوران کرونا رویداد(ایونت‌)های مجازی از ما گرفته بودند. متولدین دهه شصت و به‌خصوص پنجاه خاطرات خیلی خوشی از نمایشگاه دارند. شاید این روزها خاطراتی از کتاب برای متولدین دهه‌های هشتاد و نود بشود.

امسال نمایشگاه مجازی کتاب با 10 درصد تخفیف کتاب‌ها را عرضه می‌کند. اما در نمایشگاه حضوری ناشران کتاب را با 15 یا 20 (و در موارد نادری ممکن است کمی بیشتر از این) درصد تخفیف می‌دهند. این تخفیف از کجا آمده؟ این 20 درصد در واقع حاشیه سود کتابفروش از کتاب است. در واقع ناشر وقتی کتابی را به شما با 20 درصد تخفیف می‌فروشد، برای او این رقم همان رقمی است که کتاب را به کتابفروش می‌داده.

خلاصه:

نمایشگاه حضوری کتاب به نفع کی است؟ به نفع ناشران، به نفع خریداران کتاب‌های ناشران کم‌کاری که کتاب‌هایشان را فقط این‌جا می‌شود دید، خریداران کتاب
به ضرر کی است؟ کتابفروش‌ها، شبکه پخش و ساکنین شهرهای دور از تهران

طرح‌های فصلی

در مورد طرح‌های فصلی در وینش زیاد نوشته‌ایم. اگر خیلی خلاصه بخواهیم مرور کنیم، در طرح‌های فصلی بسته به تصمیم آن فصل، رقمی بین 15 تا نهایت 30 درصد و البته تا سقفی از خرید (آخرین بار در طرح پاییزه 1400 سقف خرید برای هر شماره ملی 300 هزار تومان و درصد تخفیف برای کتاب‌های تالیفی 20 درصد و برای کتاب‌های ترجمه 15 درصد و مدت طرح در تهران و شهرهای بزرگ 5 روز و در شهرهای کوچک 10 روز بود) در نظر گرفته می‌شود. این تخفیف و مابه‌التفاوت را دولت به عنوان یارانه فرهنگی می‌پردازد و البته بعد از چندماه با کتابفروشی تسویه می‌شود.

در طرح‌های فصلی فروش کتابفروشی‌ها زیاد می‌شود و در نتیجه هم ناشر و پخش فروش‌شان بالا می‌رود و هم کتابفروشی. خریداران هم از تخفیفی مشابه سایت‌های اینترنتی فروش کتاب و نمایشگاه حضوری و مجازی کتاب بهره‌مند می‌شوند. برای دولت البته بار مالی دارد و باز البته این رقم‌ها در مقایسه با سایر صنایع اصلاً عدد بالایی نیست.

خلاصه:

طرح فصلی کتاب به نفع کی است؟ در درجه اول کتابفروش‌ها و در درجات بعد پخش و ناشران. و خریداران.
به ضرر کی است؟ ساکنین شهرهای کوچکی که کتابفروشی ندارند.
میزان دخالت دولت: یارانه دولتی با واسطه به کتابفروشی‌ها

یک نظرسنجی درباره‌ی نمایشگاه کتاب تهران 

ما در شبکه‌های مجازی وینش در ابتدای نمایشگاه کتاب نظرسنجی‌ای انجام دادیم که مخاطبان ما کدام یک از این سه راه برای خرید کتاب را می‌پسندند. در اینستاگرام نتیجه این نظرسنجی شکل زیر بود:

و در توییتر نتیجه نظرسنجی یا کمی اختلاف به شرح زیر شد:

کمی آمار از نمایشگاه کتاب تهران 

تا نیمه‌های نمایشگاه فروش ناشران در بخش مجازی 54 میلیارد تومان و در بخش حضوری 61 میلیارد تومان بوده است.

فروش ریالی کتاب در نمایشگاه مجازی بهمن 1400 برابر با 85.2 میلیارد تومان بوده و در طرح پاییزه کتاب 1400 این فروش 28.8 میلیارد تومان بوده است. همچنین در نمایشگاه مجازی تعداد 1331000 نسخه کتاب به فروش رفته در حالی که در طرح پاییزه 435 هزار نسخه از کتاب‌ها فروش رفته بود.