از نوشتار به خطابه

«نوشته فقط وسیله‌ای است برای یاری به حافظه‌ی کسی که مطلب نوشته شده را می‌داند… سخن وقتی نوشته شود به همه جا راه می‌یابد؛ هم به دست کسانی می‌افتد که آن را می‌فهمند و هم کسانی که نمی‌فهمند و با موضوعش سر و کاری ندارند. به‌علاوه نوشته نمی‌داند که با که سخن بگوید و در برابر کدام کسان خاموش بماند و اگر اهانتی به او کنند از خود دفاع نمی‌تواند کرد.»

-افلاطون، مکالمه‌ی فایدروس

افلاطون، فیلسوف بزرگ آتنی در مکالمه‌ی فایدروس به نقد نوشتار می‌پردازد و در آن برای آموزش خطابه (به روش صحیح) تلاش می‌کند. به زعم افلاطون انگار که نوشته چیزهایی کم دارد تا بتواند اثرگذار باشد. چه چیزی در گفتار و خطاب است که در متن نیست؟ آیا یکی از این دو بر دیگری رجحان دارد؟ آیا بهتر است کتاب بخوانیم یا کتاب بشنویم؟ در این نوشتار به بررسی رسانه‌ای نسبتاً تازه با عنوانِ «کتاب صوتی» خواهم پرداخت.

بی‌معنی است که از نوشتار استفاده کنم و در باب خطابه مدیحه سرایی کنم؛ چنین هم نخواهم کرد. اما تلاش می‌کنم ضمن معرفی اجمالی این رسانه از تجربه‌ی شخصی کار در این حوزه نیز بنویسم. در نگاه اول به نظر می‌رسد تولید کتاب صوتی سهل‌تر از این حرف‌ها باشد؛ دکمه‌ی ضبط را می‌زنیم و کتاب را می‌خوانیم دیگر! اما برای تولید یک کتاب صوتیِ با کیفیت، کارهای دیگری هم لازم است.

حدود شش ماه پیش فعالیت­ام را با عنوان «صدابردار و ناظر ضبط» در یکی از استودیوهای «آوانامه» شروع کردم. آوانامه یک ناشر کتاب صوتی است که فعالیت رسمی خودش را از سال ۱۳۹۳ آغاز کرد. این ناشر تابه‌حال نسخه‌ی صوتی حدود ۴۰۰ عنوان کتاب را با همکاری نشرهایی چون چشمه، ققنوس، نگاه، آگاه، نیلوفر، قطره، ثالث و… تولید و منتشر کرده است. تولیدات این مؤسسه شامل آثار پرفروشی مثل من پیش از تو، ملت عشق، خاما و… همچنین آثار فاخری نظیر خوشه‌های خشم، برادران کارامازوف، جنایت و مکافات، گور به گور، هزار و یک شب و… بوده است. آوانامه در سال ۱۳۹۴ از طرف مؤسسه‌ی خانه‌ی کتاب، ناشرِ صوتیِ برتر معرفی شد و در سال ۱۳۹۶ موفق شد عنوان ناشر برگزیده‌ی حوزه‌ی نشر الکترونیک را از سازمان رسانه‌های دیجیتال کسب کند. بعد از این معرفی، بد نیست با هم خلاصه‌ا‌ی از مراحل تولید یک کتاب صوتی در این مؤسسه را مرور کنیم.

برای تولید یک کتاب صوتی چه کارهایی لازم است؟

در آوانامه، ابتدا یک گروه متشکل از مدیر تولید، چند گوینده، تعدادی ناظر ادبی و ساوند ادیتور (ویرایشگر صدا) کار پیش تولید را انجام ‌می‌دهند. مواردی مانند قابلیت کتاب برای صوتی شدن، در نظر گرفتن گوینده‌ی مناسب برای اجراء، انتخاب موسیقی، برنامه‌ریزی راهبردی و زمانی برای مراحل تولید در این جلسه مطرح و در موردشان تصمیم‌گیری می‌شود. سپس، گوینده کتاب را مطالعه می‌کند و ضمن مشورت با ناظرِ ادبیِ ضبط، تلفظ کلمات، شخصیت­ها، لحن و حسِ کلیِ روایت کتاب را مشخص می‌کند. مرحله‌ی بعد، ضبط کتاب است. ضمن در نظر گرفتن مسائل فنی، فرآیند ضبط که بسته به حجم کتاب ممکن است مدتی طول بکشد، انجام می‌شود. فایل‌های صوتیِ خام به استودیوی دیگری ارسال می‌شود و مراحل ویرایش انجام می‌گیرد. پس از آن گروه دیگری با عنوان گروه بازبینی ادبی صوتِ ویرایش شده را با متنِ اصلی مطابقت می‌دهند و ایرادات و اصلاحات احتمالی را گزارش می‌کنند. ایرادات توسط تکرارِ بخشی از ضبط یا ویرایشِ دوباره برطرف می‌شود و گروهِ مذکور بازبینیِ نهایی را انجام می‌دهد. کارِ نهاییْ شده وارد پروسه‌ی فروش می‌شود و ضمن قرار گرفتن در سایت آوانامه در اپ‌های (نرم‌افزار‌های کاربردیِ) فیدیبو، طاقچه، نوار و کتابراه نیز ارائه می‌شود.

کتاب صوتی آماده است؛ بخوانیم یا بشنویم؟

کتاب صوتی یا اَشکالِ دیگرِ کتابِ دیجیتال (مالتی‌مدیا و ای-بوک) نسبت به کتاب‌های کاغذی حتی در کشورهای صنعتی نیز مخاطب کمتری دارد. برای توضیح این پدیده می‌توان به سه دسته از دلایل اشاره کرد. نخست، دلایل روان‌شناختی مانند اینکه ما انسان‌ها نوشته‌ای را که بتوانیم در دست بگیریم پراهمیت‌تر ادراک می‌کنیم (نسبت به آنچه نمی‌توانیم لمس کنیم). به عبارت دیگر احساسِ «فهمیدن» یا «دانستن» با «لمس کردن و دیدن» بیشتر از «شنیدن و دیدن» حاصل می‌شود (پس چرا افلاطون خطابه را این همه مهم‌تر از نوشته می‌داند؟). دلایلِ دو دسته‌ی دیگر شامل محدودیت‌های تکنولوژیک و مسائل فرهنگی و اجتماعی است. عدم دسترسیِ ساده و ارزان همه‌ی افراد جامعه به اینترنت و گجت‌های هوشمند مانند تلفن، تبلت و امثال‌شان محدودیت‌های فنی را به رخ می‌کشد و کم‌اطلاعیِ اهل کتاب از قابلیت‌های ابزار مدرن را می‌توان به فرهنگ و سنت مرتبط دانست. نکته‌ای که به ما در انتخاب بین کتاب صوتی و چاپی کمک خواهد کرد و ممکن است در این مقوله مغفول واقع شود جایگاه کتاب صوتی است. با بررسی دقیق‌ترِ دلایل بالا و همچنین گوش سپردن به سخن ناشران صوتی متوجه می‌شویم که قرار نیست کتاب صوتی جای کتاب چاپی را بگیرد.

پس موضع کتاب صوتی نسبت به کتاب چاپی چیست؟

تصور کنید که فاصله‌ی منزل تا محل کار یا تحصیل‌تان حدود یک ساعت باشد. با احتساب زمان برگشت، به نظر می‌رسد که روزانه حدود دو ساعت وقتِ تلف شده دارید؛ مخصوصاً اگر رانندگی کنید یا در ساعتِ شلوغیِ اتوبوس و مترو در راه باشید حتی نمی‌توانید با شبکه‌های اجتماعی خودتان را سرگرم کنید. خب، این فرصت مناسبی است که تکنولوژی‌های جدید بتوانند کمک کنند تا زمان ارزشمندتان را بیش از این از دست ندهید. با گوش دادن به کتاب صوتی می‌توانید از این اتلاف وقت تا حدی جلوگیری کنید. در مسیر رفت و آمد، در حال انجام ورزش‌های فردی مثل پیاده‌روی، انجام کارهای منزل و یا تعمیرات وسایل دم دستی می‌توانیم از وقت‌مان استفاده‌ای بهینه داشته باشیم. کتابی که پیش‌تر خوانده‌ایم و عاشق‌اش شده‌ایم، کتابی که دوست داریم بخوانیم اما کتاب‌های درسی‌مان اجازه این کار را به ما نمی‌دهند، کتابی که تعداد صفحات زیاد آن هزینه‌ی بسیار زیادی را به خریدار تحمیل می‌کند (احتمالاً اگر طرفدارحقوق درختان هستیم باید هزینه‌ی پرداختیِ طبیعت را هم در نظر آوریم) و کتاب‌هایی از این دست که کم هم نیستند را (در صورت موجود بودنِ نسخه‌ی صوتی) می‌توانیم با هزینه‌ای بسیار کمتر و در شرایطی بسیار ساده‌تر بشنویم.

اگر با خواندن این مقاله به فکر خرید نسخه‌ی صوتی کتاب مورد علاقه‌تان افتاده‌اید اما مأیوسانه آن را نیافته‌اید ممکن است دانستن پاسخ پرسش زیر برای‌تان جالب باشد:

 چه مشکلاتی بر سر راه تولید کتاب‌های صوتی است؟

نشر صوتی مانند هر تولیدِ فرهنگیِ دیگر مستلزم سرمایه‌گذاری است. تهیه‌ی هر کتاب صوتی با توجه به حجم کتاب و کیفیت خروجی، از چند میلیون‌ تا چند ده میلیون تومان هزینه دارد. ضعف و گاه نبود قوانین حمایت از تولیدکنندگانِ فرهنگی مانند حق تکثیر (کپی‌رایت) در کشور ما از مهم‌ترین چالش‌های ناشران فرهنگی در هر زمینه‌ای است؛ البته که کتاب‌های صوتی نیز از این آسیب در امان نیستند. انتظار ناشران از مخاطبان‌شان که بیشتر اوقات فرهیختگان جامعه به حساب می‌آیند خرید قانونیِ آثار است. چندرأی بودن کارشناسانِ اداراتِ ذی‌ربط برای مجوز دادن (یا ندادن)، سخت‌گیری نابخردانه برای شرکت در نمایشگاه‌ بین‌المللی کتاب، کمبودهای تکنولوژیک نظیر اینترنت ارزان و پرسرعت برای همه، از جمله دیگر مشکلات ناشران کتاب‌های صوتی است.

(در این خصوص می‌توانید مطلب مشکلات ناشران دیجیتال را در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بخوانید.)

آینده‌ی کتاب‌های صوتی چیست؟

نظر افلاطون چه شد؟ دورنمایی که می‌توان برای این نشرِ تازه متصور شد پوشش حداکثری کتاب‌هایی است که با حداقل تغییرات قابلیت صوتی شدن را داشته باشند. لحن و رنگ دادن به متن تنها سلیقه و فن نیست، بلکه کاری هنری است که جز با فهمِ دقیقِ منظورِ نویسنده و شناختِ نسبی از انتظار مخاطب حاصل نمی‌شود. تبدیل نوشته، که به نظر افلاطون تنها کاربرد آن یادآوری مطلب برای خود نویسنده است به خطیبی که گرچه هم‌چنان نمی‌تواند بداند در برابر چه کسی خاموش باشد اما سطحی از انتظارات این فیلسوف یونانی را اغنا کند، می‌تواند کاری هیجان انگیز باشد. البته به نظر نگارنده، افلاطون متأثر از زمانه‌ی خود خطابه را بیشتر وسیله‌ای برای اقناع مخاطب می‌داند تا یافتن حقیقت؛ به همین دلیل است که گفتگوی رو در رو را به سبب تاثیرگذاری بیشتر، پر ارزش‌تر از نوشته می‌داند. تعریف امروز ما از حقیقت چیست؟ آیا حقیقتِ واحدی وجود دارد؟ آیا هر کتاب دریچه‌ای است به حقیقتِ واحد یا حقیقتی است مجزا و متأثر از تجربیات خواننده؟