آیا نقد به خدمت انتشاراتی‌ها در آمده یا با حکومت‌های خودکامه می‌جنگد؟

نوشتن نقد بر کتابی که خود درباره‌ی نقد ادبی نوشته شده و نقدهای فعلی را بی‌اعتبار می‌شمرد، کار آسانی نیست. مخصوصا اگر تری ایگلتون یا جرمی کوربین حوزه‌ی نقد؛ نویسنده‌ی این کتاب انتقادی باشد. ایگلتون را بیشتر به خاطر نظریاتش درباره‌ی نقد سیاسی و انتقاداتش به فرهنگ عامه می‌شناسند و بسیاری از کتب او هم در همین مورد نوشته شده‌اند.

کارکرد نقد که در سال ۱۹۸۴ نوشته شده، در اصل جستاری‌‌ست طولانی که در شش فصل نوشته شده. و شاید یکی از اولین انتظارات خواننده کتاب این باشد که هر کدام از شش فصل با عنوانی مشخص شده باشند، اما ایگلتون تنها با شماره‌ای در بالای صفحه، فصل‌های این جستار طولانی را جدا می‌کند.

ممکن است همان ابتدا و در بخش توضیحات مترجم، نثر سنگین و مکلف کتاب شما را گیج کند. سیف الله سلیمانی مترجم کتاب، به‌جای اینکه از این فرصت چند صفحه‌‌ای که در اختیار دارد استفاده کند و درباره‌ی نثر ثقیل ایگلتون مخصوصا در این کتاب بگوید؛ درباره‌ی «گستره همگانی» که یکی از محورهای اصلی بحث در کتاب کارکرد نقد است؛ صحبت می‌‌کند. عجیب اینکه وقتی پیش‌‌تر می‌‌رویم؛ می‌‌بینیم خود ایگلتون رساتر درباره‌ی گستره‌ی همگانی بورژوایی توضیح داده است!

البته شاید بتوان گفت مترجم در کل کتاب به این رویه‌‌اش ادامه داده و پیچیدگی کلام ایگلتون در کارکرد نقد را چند برابر کرده است. واقعا نمی‌‌توان این جملات را کمی ساده‌‌تر کرد تا مخاطبی که شاید دانشجویی کم اطلاع است؛ بهتر متوجه‌ی مطلب شود؟

«لسلی استیون خصیصه متباین ادبای صده هجدهم فرانسه از قبیل ولتر و روسو را با منتقدینی مانند ساموئل جانسون، که عمدتا با دیدگاه‌‌های عامه مردم که برای آنها می‌‌نوشت سهیم بود و آن‌‌ها را برمی-شمرد، در تقابل قرار می‌‌دهد…»

یا «… اما چنین قضاوتی نباید با احکام ملامت‌‌بار یک مرجعیتی خداوندگاری اشتباه شود.»

آنچه ایگلتون در کتاب حاضر به دنبال آن است؛ بیان این مطلب است که نقد امروزه کارکرد اجتماعی جوهری خودش را از دست داده و این در حالی است که با نگاهی به انگلستان قرن هجدهم می‌‌توان دریافت اصلی‌‌ترین دلیل زایش نقد همین بوده است. اما فصل یکم کتاب با بیان تاریخ و نقل‌‌قول‌‌های فراوان و صحبت از منتقدانی مثل ادیسون و ریچارد استیل و… تا حدی از هدفش دور می‌‌شود.

شاید ایگلتون این فصل را در ابتدای کتاب گنجانده تا مخاطب بیشتر برای مباحث انتقادی آمادگی پیدا کند؛ ولی به نظر نمی‌‌رسد این قسمت برای اول یک جستار طولانی و خواننده‌‌ای که تشنه‌ی شنیدن نظریات کوبنده و انتقادی خود ایگلتون با طنز ظریف همیشگی‌‌اش است؛ جالب باشد. علاوه بر این، جا گرفتن نقل‌‌قول‌‌ها در بین جملات (نه در یک پاراگراف جداگانه و یا با فونت و سایزی مشخص‌‌تر) باعث گیج شدن خواننده می‌‌شود.

خوشبختانه از فصل دوم؛ دشواری فهم کتاب کاهش می‌‌یابد و با نظریات خود تری ایگلتون درباره‌ی نقد بیشتر آشنا می‌‌شویم. البته اگر کتاب‌‌های دیگر او را خوانده‌‌اید؛ احتمالا نظریه‌ی خیلی جدید و تازه‌‌ای را در این کتاب پیدا نخواهید کرد. به نوعی می‌‌توان کتاب حاضر یعنی کارکرد نقد را ضمیمه‌‌ای بر کتاب قبلی تری ایگلتون، نقد ادبی دانست که درباره‌ی عناوین اصلی نقد توضیحات کاملی در اختیار خواننده قرار می‌‌دهد و به نوعی در این کتاب مباحث قبلی‌‌اش را تکمیل می‌‌کند.

در کتاب‌‌های ایگلتون معمولا تمرکز روی آثار و نویسندگان بریتانیایی است و کارکرد نقد هم از این قضیه مستثنی نیست. مخصوصا که از همان ابتدا اشاره می‌‌شود قرار است تاریخ نقد در بریتانیای صده‌ی هجدهم بررسی شود. ایگلتون در این کتاب، درباره‌ی «تاتلر و اسپکتیتر» که یک روزنامه انگلیسی مهم در آن دوران بوده به تفصیل صحبت می‌‌کند.

ایده‌ی اصلی ایگلتون در کارکرد نقد این است که «تاتلر و اسپکتیتر» پدیدآورنده‌ی نقد جدید هستند. هم‌چنین گستره‌ی همگانی بورژوایی، روشنفکری و نقش آن در پدید آمدن نقد ادبی جدید، چگونگی پیدایش طبقه‌ی متوسط، فرهنگ، سیاست و مسائل اقتصادی و نظریه‌ی واسازی از (دریدا) سایر موضوعات مورد بحث در این کتاب هستند.

مباحثی که درباره‌ی بعضی‌‌هایشان چندین عنوان کتاب نوشته شده ولی ایگلتون قصد داشته این مباحث گسترده را در ۱۴۹ صفحه خلاصه و تحلیل کند و شاید به همین خاطر کتاب حاضر ملغمه‌‌ای از همه چیز است ولی آن‌قدر هم اطلاعات زیادی در اختیارتان نمی‌‌گذارد.

شاید بهتر بود جملات پایانی کتاب در ابتدای آن آورده می‌‌شد تا این مطالب پراکنده در ذهن خواننده نظم بگیرند و به هدفی که ایگلتون در سر دارد نزدیک‌‌تر شوند: «نقد جدید مولود پیکار علیه حکومت خودکامه است؛ اگراکنون آینده آن به عنوان پیکار علیه وضعیت بورژوازی تعریف نشود ممکن است اصلا آینده‌‌ای نداشته باشد.»

اگر از فاضل‌‌مآبی‌‌های ایگلتون و توضیحاتش درباره‌ی همه چیز، از سیاست و فلسفه تا تاریخ و ادبیات چشم‌‌پوشی کنیم و فکت‌‌های تاریخی کتاب را در نظر نگیریم؛ می‌‌توانیم خلاصه کتاب را این گونه بیان کنیم:

کارکرد نقد توضیح می‌‌دهد نقد ادبی در انگلستان چگونه به وجود آمده و رشد کرده است و به ریشه‌یابی پیدایش نقد جدید می‌‌پردازد. امروزه نقد؛ کارکرد سیاسی خودش را از دست داده (نباید فراموش کنیم که ایگلتون یک مارکسسیست ساختارگراست) و به یک ابزار تبلیغاتی در حوزه‌ی نشر و فرهنگ تبدیل شده است.

ایگلتون به کالایی شدن نقد و اینکه تبدیل به ابزاری در دنیای سرمایه‌‌داری شده و به فروش و سودآوری بیشتر در حوزه‌ی چاپ کمک می‌‌کند؛ انتقاد دارد: «خود نقد، به عنوان نوعی از روابط عمومی بی‌‌اجر و قسمی از ملزومات هر کار خطیر جمعی، به درون صنعت فرهنگ کشیده شده است.»

در مجموع می‌‌توان گفت کتاب پیش رو نسبت به آثار درخشان ایگلتون، از اقبال کمتری برخوردار بوده و انتقادات بیشتری به آن وارد شده است. مثلا خیلی‌‌ها می‌‌گویند با توجه به عنوان این کتاب، توقع داشته‌‌اند مطلب جامع‌‌تری درباره حوزه‌ی کارکردی نقد بخوانند اما کتاب سطح انتظارات آنها را برآورده نکرده است.

اما صادقانه باید بگویم گرچه خواندن این کتاب با توجه به پراکندگی مطالب و عناوین فراوانی که در آن به کار رفته کاری نفس‌‌گیر است؛ اما همچنان اعتقاد دارم هرچه ایگلتون نوشته باشد ارزش خواندن را دارد؛ چرا که او یک متفکر و نظریه‌‌پرداز حقیقی است که عنوان «تاثیرگذارترین منتقد ادبی زنده بریتانیا» را با خود یدک می‌‌کشد.

اگر حوزه کارکردی نقد مبحث مورد علاقه شما نیست؛ شاید واقعا بهتر باشد سراغ این کتاب نروید؛ اما نباید فراموش کرد که ترکیب ایگلتون در این کتاب از جریان‌‌های اصلی تفکر انتقادی دویست سال گذشته، واقعا استادانه است.

زایش نقد مدرن در نظام‌‌های خودکامه