«در باب جنگ» (On War) اثری است ارزشمند درباره‌ی جنگ و استراتژی‌های نظامی. کتاب، توسط ژنرال پروسی کارل فون کلاوزویتز (Carl von Clausewitz) و پس از دوران جنگ‌های ناپلئون در فاصله‌ی سال‌های 1816 تا 1830 نوشته شده است. جالب است بدانید که در باب جنگ، اثری ناتمام به شمار می‌آید. چرا که بر طبق گفته‌های نزدیکان ژنرال کلاوزویتز، او در اواخر عمر خود تصمیم به اصلاح دست‌نوشته‌های خود گرفت.

اما اجل مهلت این کار را به او نداد. به همین دلیل، کار ویرایش و انتشار اثر با ارزش کلاوزویتز به همسرش ماریه فون برول (Marie von Brühl) واگذار شد. همسر ژنرال کلاوزویتز، دست‌نوشته‌های پراکنده‌ی او را جمع‌آوری و ویرایش نمود؛ و سرانجام در سال‌های 1832 (یک سال پس از مرگ ژنرال) تا 1835 میلادی، آن‌ها را به انتشار عمومی رساند.

کارل فون کلاوزویتز در اول ژوئن سال 1780 میلادی، در بورگ بی مگدبورگ (Burg bei Magdeburg)، شهری در قلمرو پروس مگدبورگ به دنیا آمد. او که جوان‌ترین فرزند یک خانواده‌ی شش نفره بود، در دوازده سالگی و با سمت سرجوخه‌ی موقت وارد ارتش پروس شد و سرانجام به درجه‌ی سرلشکری رسید. کلاوزویتز در مبارزات بسیاری شرکت کرد. از میان بزرگترین تجربیات جنگی‌اش، می‌توان به مبارزات راین در سال‌های 1793 و 1794 و جنگ‌های ناپلئونی در فاصله‌ی سال‌های 1806 تا 1815 اشاره کرد.

البته بد نیست بدانید که او در دانشکده‌ها و آموزشگاه‌های معتبرنظامی نیز آموزش‌هایی دید. به عنوان نمونه، در سال 1801 وارد کریگساکادمی یا همان آکادمی جنگی آلمان شد. علاوه بر این، در آکادمی نظامی برلین و آکادمی نظامی پروس (که بعدها به دانشکده‌ی جنگ تبدیل شد) نیز دوره‌هایی را گذراند.

آثار و دست‌نوشته‌های ژنرال کلاوزویتز، یک مجموعه‌ی ده جلدی را تشکیل می‌دهد. این ده جلد، شامل نوشته‌ها و نظریات او در باب مسائل سیاسی و نظامی هستند. البته متاسفانه این مجموعه، مقالات کوتاه و مکاتبات گسترده‌ی ژنرال کلاوزویتز با رهبران مهم سیاسی، نظامی، فکری و فرهنگی پروس را در بر نمی‌گیرد. سه جلد نخست مجموعه‌ی ده جلدی آثار کارل فون کلاوزویتز، کتاب در باب جنگ را شامل می‌شود و در واقع، مجموعه‌ای از اکتشافات نظری او به شمار می‌آید.

ادعای گزافی نیست اگر بگوییم که این کتاب، یکی از مهم‌ترین رساله‌های تاریخ جهان در مورد تجزیه‌وتحلیل مسائل سیاسی-نظامی است. در باب جنگ، حتی حالا، در سال 2021 میلادی هم همچنان بحث برانگیز است و تاثیرگذاری زیادی بر تفکر استراتژیک دارد.

در سال 1867 میلادی، ویلهلم روستو به یکی از مهم‌ترین حواشی پیرامون این کتاب اشاره کرد. او در مقاله‌ای کوتاه نوشت: در باب جنگ، کتابی بسیارزیادشناخته‌شده، اما بسیار کم‌خوانده‌شده است. در حقیقت، مشکل از آنجا نشات می‌گیرد که کلاوزویتز پیش از بازنویسی متن درگذشت! بنابراین نسخه‌ی خطی کتاب، چیزی بیشتر از ایده‌های مختلفی که هنوز بسیاری از آن‌ها به بلوغ نرسیده بودند، نبود.

این یعنی وضوح اندیشه‌های ژنرال کلاوزویتز هنوز به یک نوشتار روشن تبدیل نشده بودند که او از دنیا رفت. از آنجایی که احتمالاً او هنوز داشت با برخی از ایده‌ها و تفکرات خود کلنجار می‌رفت، زبان متن، بسیار متراکم و حتی مبهم است.

درست به همین دلیل، خواندن این کتاب و درک آن، کاری سخت و سنگین است. نکته‌ی تلخ ماجرا این است که نخستین مترجمان کتاب هم نه تنها نتوانستند کار زیادی را برای بهبود بخشیدن به وضعیت زبانی آن انجام دهند، که حتی نثر کتاب را پیچیده‌تر نیز کردند. جالب است بدانید که در باب جنگ، در فاصله‌ی سال‌‌های 1873 تا 1989 میلادی، 5 بار و توسط پنج ناشر مختلف ترجمه شده است.

آنچنان که از دست‌نوشته‌های ژنرال کلاوزویتز برمی‌آمد، فصل نخست کتاب، تنها فصلی از آن است که از هر نظر، نویسنده را راضی کرده بود. و خوشبختانه این فصل، مهم‌ترین و باارزش‌ترین بخش کتاب به شمار می‌آید. هر چقدر هم که زبان کتاب سنگین و غیر قابل فهم باشد، فصل اول آن می‌تواند به مثابه یک مسترکلاس حرفه‌ای عمل کند. ژنرال کلاوزویتز در این فصل تلاش می‌کند که به خواننده بفهماند جنگ یک خشونت سازمان‌یافته است.

«هدف جنگ، این است که دشمن را وادار به انجام کاری مطابق با میل خودمان بکنیم. اما مشکل اینجاست که دشمن نیز در تلاش است کاری مشابه را با ما انجام دهد.» او در ادامه، جنگ را به تعامل پویای اراده‌های متضاد انسان تشبیه کرد؛ چیزی درست شبیه به ورزش کشتی! «جنگ چیزی جز یک دوئل در مقیاس بزرگ نیست! جنگ صرفاً یک عمل سیاسی نیست، بلکه ابزاری واقعی در جهان سیاست به شمار می‌‎آید. در حقیقت، جنگ همان دیپلماسی است، اما با روشی متفاوت‌تر!» کلاوزویتز معتقد است که سیاست و ایدئولوژی، قواعد حاکم بر جنگ و حتی نحوه‌ی رفتار با اسرا و غیرنظامیان می‌تواند بر روحیه‌ و اراده‌ی سربازان تاثیرات جدی‌ای بگذارد.

کلاوزویتز استدلال می‌کند که تئوری جنگی نمی‌تواند در قامت توصیه‌های عملیاتی دقیقی برای ژنرال‌ها ظاهر شود. در عوض، او می‌خواست اصولی کلی و برآمده از مطالعه‌ی تاریخ و تفکر منطقی را با اهالی این حوزه در میان بگذارد. به عقیده‌ی او، لشکرکشی‌های نظامی تا حد بسیار کمی قابل پیش‌بینی و برنامه‌ریزی هستند. چرا که در این حوزه، همواره حوادث غیرمترقبه‌ای که آن‌ها را اصطکاک می‌نامد، نقش اصلی را ایفا می‌کنند.

کلاوزویتز توضیح می‌دهد که رهبران نظامی، باید تحت فشار زمان و با اطلاعاتی بسیار ناقص تصمیم‌گیری نمایند. از نظر او، سه چهارم مسائلی که در زمان جنگ براساس آن‌ها واکنش نشان می‌دهیم، توسط غبار جنگ، تحریف و پنهان شده‌اند!

آذر گات، محقق و نویسنده‌ی تاریخ نظامی، استراتژی نظامی و جنگ و صلح، در مورد این کتاب می‌گوید: پیام کلی در باب جنگ این است که سلوک اداره‌ی یک جنگ را نمی‌توان به اصول حاکم بر جهان تقلیل داد. بلکه این تصمیمات سیاسی و نیروهای اخلاقی هستند که نحوه‌ی پیش‌برد یک جنگ را تعیین خواهند کرد. نکته‌ی جالب اینکه، مطابق با این تحلیل، اگر تمام شرایط نظامی دو طرف را یکسان در نظر بگیریم، جنگ به نفع حزب یا طرفِ دارای انگیزه‌های عاطفی و سیاسی قوی‌تر به پایان خواهد رسید، خصوصاً اگر آن طرف، مدافع نیز باشد!

البته کلاوزویتز برای بیان استدلال‌های خود از روشی بهره گرفته که منجر به سوءبرداشت و سوءتعبیرهای فراوانی می‌شود. به عنوان مثال، او قبل از نتیجه‌گیری به بررسی ایده‌های مختلف و حتی گاه کاملاً متضاد با همدیگر پرداخته است. می‌توان گفت که بخش بزرگی از برداشت‌های مدرن از جنگ، مبتنی بر مفاهیمی است که کلاوزویتز در در باب جنگ بیان کرده است. اما ماجرا این است که این مفاهیم توسط رهبران مختلفی همچون لنین، آیزنهاور و مائو تسه‌تونگ بازتعریف شده‌اند!

از سوی دیگر، کلاوزویتز و هوادارانش مورد انتقادهای شدیدی نیز قرار گرفته‌اند. از میان بزرگترین منتقدان در باب جنگ، می‌توان به مارتین ون کرولد (Martin van Creveld) اشاره کرد. این مورخ پرآوازه می‌گوید کلاوزویتز وجود دولت را تقریباً غیرقابل انکار و بدیهی می‌داند؛ و بسیار به ندرت به چیزی پیش از صلح وستفالی* نگاه می‌کند. علاوه بر این، در نظریات کلاوزویتز، جنگ‌های قرون وسطایی تقریباً نادیده گرفته می‌شود. ون کرولد ادامه می‌دهد که کلاوزویتز تقریباً به هیچ کدام از انواع درگیری‌های درون/فرا منطقه‌ای مانند شورش‌ها و انقلابات نپرداخته است.

می‌توانیم به شما پیشنهاد بدهیم که با این اثر صرفاً به عنوان یک کتاب تاریخی برخورد کنید. این درست است که پدیده ی جنگ از زمان کلاوزویتز تا امروز دچار تحولات فراوانی شده است. اما بیایید از خودمان بپرسیم چگونه با وجود این دگرگونی‌های عظیم و در عصر بمب‌های هسته‌ای و جنگ‌های نامتقارن، نظریات کلاوزویتز، هنوز هم می‌توانند توجهات را به خود جلب کنند؟

*Peace of Westphalia – پیمان‌نامه‌ای که پس از پایان جنگ‌های سی ساله‌ی مذهبی در اروپا بسته شد. وستفالی نخستین پیمان صلح همه‌جانبه پس از رنسانس در اروپا به شمار می‌آید!