کتاب‌خوان‌ها این روزها بیشتر سراغ چه آثاری می‌روند؟ توی فکر آن‌هایی که کتاب می‌خوانند چه می‌گذرد؟
این سوال برای آن‌ها که در صنعت نشر فعالند خیلی مهم است. یک درجه پایین‌تر، برای همه آن‌ها که در حوزه کتاب فعالیت می‌کنند یا اهالی کتاب و کتاب‌خوانی محسوب می‌شوند هم سوال مهمی است.
یک راه برای رسیدن به جواب این سوال، نگاه کردن به فهرست پرفروش‌هاست. اما این فهرست‌ها، پرفروش‌ترین کتاب‌هایی را نشان می‌دهند که همین روزها چاپ شده‌اند در حالی که بعضی کتاب‌ها سال‌‌ها و حتی دهه‌ها کماکان خریده می‌شوند یا از کتاب‌خانه‌ها به امانت گرفته و خوانده می‌شوند. خب راه دیگر رجوع به شبکه اجتماعی گودریدز (Goodreads) است. جایی که خیلی از کتاب‌دوست‌ها آن‌جا اکانت دارند، کتاب‌هایی را که خوانده‌اند یا در حال خواندنش هستند مشخص می‌کنند، از همه مهم‌تر اینکه به کتاب‌ها نمره می‌دهند و درباره‌شان نظر می‌نویسند. کاربران گودریدز، منتقد ادبی یا کارشناس کتاب نیستند اما وقتی نظرات همه آن‌ها تجمیع می‌شود، می‌توان سمت‌وسوی کتاب‌خوان‌های همه دنیا را از روی آن فهمید.

به تازگی یک پژوهش آماری توسط سعید چوبانی و همکارانش ندا سلطانی و وهاب خوش‌مقام روی داده‌های گودریدز صورت گرفته است. داده‌های این پژوهش از روی اطلاعات دویست و نه هزار نویسنده جمع‌آوری شده‌اند و به گفته سعید چوبانی پژوهشگر علم داده و بازاریابی تجاری «برای جمع‌آوری این حجم از داده به چیزی حدود ۸۰۰ ساعت زمان نیاز داشتیم که با توزیع روی ۱۵ سیستم ابری مختلف، این کار، سه روز طول کشید.» نتایج این تحلیل آماری ارزشمند و نمودارهای آن اینجا در سایت ویرگول به فارسی و اینجا به انگلیسی بارگذاری شده است. اما این آمار به ما چه می‌گویند؟

از میان بیش از دویست هزار نویسنده که کاربران اینترنت در همه دنیا آثارشان را خوانده‌اند یا درباره آن نظر داده‌اند، بیش از همه نویسنده‌های مجموعه‌های بزرگ فانتزی مورد توجه خوانندگانند. جی‌کی رولینگ (خالق هری پاتر)، استیفن کینگ (نویسنده نامدار ژانر وحشت و تریلر که آثاری مثل درخشش از او در یادها مانده) و سوزان کالینز (نویسنده سری آثار بازی‌های گرسنگی) بیشترین نویسندگانی هستند که خوانندگان درمورد آثارشان نظر ثبت کرده‌اند.
کاربران گودریدز می‌توانند به کتاب‌ها نمره بدهند (اصلاً کارکرد اصلی گودریدز بعد از خواندن کتاب همین ثبت کردن نمره‌ است). عددی بین یک تا پنج. خانم رولینگ که با هری پاترها هم به اوج ثروت رسید و هم به نهایت محبوبیت، این‌جا هم مورد توجه‌ترین نویسنده‌ی زنده و مرده دنیاست. طرفدارانش در تمام دنیا به کتاب‌های او آنقدر نمره‌های بالایی داده‌اند که میانگین آن ۴٫۴۶ شده است. بعد از او هم دو نویسنده بزرگ مجموعه‌های حماسی-فانتزی قرار دارند. جرج آرآرمارتین با مجموعه بازی تاج‌وتخت که هنوز به پایان نرسیده و پرمخاطب‌ترین سریال دنیا براساس آن ساخته شده و تالکین بزرگ با مجموعه ارباب‌حلقه‌ها که سال‌ها کتاب محبوب هیپی‌ها بود و بعد از پیشرفت تکنولوژی سینما، سه فیلم مشهور براساسش ساخته شد که حتماً با آن آشنایید.

ده رتبه اول تماماً در اختیار فانتزی‌نویس‌ها و مجموعه کتاب‌های پرطرفدار است، به جز: خالد حسینی و هارپر لی.
ریک ریوردان با میانگین ۴٫۳۲ چهارمین نفر از دید جمیع مخاطبین گودریدز است (این نویسنده ۵۶ ساله آمریکایی هم مجموعه‌های فانتزی اساطیری مثل قهرمانان المپ یا پرسی جکسون و خدایان یونان نوشته) و خالد حسینی نویسنده افغانستانی‌الاصل که در کشور ما هم شهرت زیادی دارد در جای پنجم است. سوزان کالینز ( خالق مجموعه بازی‌های گرسنگی)، کاساندرا کلر (نویسنده آثار تخیلی نوجوانان که از قضا متولد تهران هم هست)، هارپر لی (حتماً با کشتن مرغ مقلد او را به یاد می‌آورید)، تری پراچت (او هم برای نوجوانان می‌نویسد) و استیگ لارسون (از جنایی‌نویس‌های اسکاندیناوی) هم رتبه‌های پنجم تا دهم را در اختیار دارند. بیرون از حوزه best seller ها چه نویسنده‌های کلاسیکی هنوز در بین موردتوجه‌ترین‌ها هستند؟
جین آستن در رتبه سیزدهم، جرج اورول در رتبه شانزدهم، آگاتا کریستی بیست‌ویک، جان اشتاین بک بیست و چهار و ویلیام شکسپیر، بله ویلیام شکسپیر، در رتبه بیست‌وهفتم بالاترین ستاره‌هایی هستند که مخاطبین انبوه این سایت داده‌اند.

این جماعت انبوه فن‌ها و طرفداران مجموعه‌ها هستند که با حمایت از آثاری که دوستشان داشته‌اند و چندین سال زندگی‌شان را با آن‌ها سپری کرده‌اند سرنوشت رتبه‌ها را به دست گرفته‌اند. از بیشتر این آثار فیلم‌ها و سریال‌های مشهور و دیده‌شده‌ای ساخته شده است اما نمی‌توان روشن کرد که آن فیلم‌ها باعث استقبال از کتاب‌هایشان شده‌اند یا اقبال کتاب‌هاست که باعث شده کمپانی‌های بزرگ فیلمسازی سراغ‌شان بروند. اما آن‌چه مشخص است فیلم‌ها به جاودانگی کتاب‌ها کمک کرده‌اند.
نویسندگان در صفحه خود اطلاعاتی وارد می‌کنند از جمله این‌که از کدام نویسنده تاثیر گرفته‌اند. در بین این دویست‌هزار نویسنده که اطلاعاتشان جمع‌آوری شده، استیفن کینگ، نویسنده‌ای که سال‌هاست در میان best sellerها حضوری همیشگی دارد، الهام‌بخش‌ترین بوده. جین آستین و تالکین و رولینگ و همینگوی و سی‌کی لوییس در رده‌های بعدی قرار دارند. اسامی این فهرست بیشتر به انتظار ذهنی ما از ادبیات مشابهت دارند.

در این تحلیل آماری همچنین می‌توانید بفهمید متولدین چه سال‌هایی بیشترین فراوانی را در بین نویسندگان دارند، بیشتر نویسندگان کجا به دنیا آمده‌اند، چقدرشان مرد و چقدر زن بوده‌اند، پرطرفدارترین ژانرها در هر زمان چه ژانرهایی بوده‌اند و…
بیشتر این تحلیل‌ها با شهود ما هماهنگ است. مثلاً ما به طور کل تصور می‌کنیم امروزه این زنان هستند که بیشتر از مردان کتاب می‌خوانند (اخیراً بیشتر هم می‌نویسند و بسیار بیشتر هم جایزه می‌برند). تحلیل آماری نشان می‌دهد نویسنده‌های زن در حالی که کمی کمتر از نویسندگان مرد هستند اما هم فالوئرهای بیشتری دارند و هم نظرات بیشتری روی آثارشان نوشته شده است. هرچند میانگین نمره‌های نویسندگان مرد اندکی بیشتر است.

در تایملاینِ ژانرهای پرطرفدار از سال ۱۷۲۰ تا زمان حاضر می‌بینیم که هرچقدر به زمان حال نزدیک می‌شویم، سهم شعر و آثار مذهبی کمتر و سهم کتاب‌های علمی افزایش می‌یابد.

اما در بین نویسندگان ایرانی وضع به چه صورت است؟ ذکر این نکته لازم است که ایران جمعیتی حدود یک درصد جمعیت دنیا دارد و دو کشور فارسی‌زبان دیگر هم جمعیت یا کاربر اینترنتی قابل اعتنایی ندارند در نتیجه واضح است که نویسندگان ایرانی یا ایرانی‌الاصلی که به زبان انگلیسی می‌نویسند، دسترسی به گستره مخاطب بسیار وسیع‌تری دارند و در نتیجه نظرات بیشتری هم باید روی آثار آن‌ها ثبت شده باشد. که همین‌طور هم هست: مرجانه ساتراپی با اختلاف زیاد در صدر فهرست نویسندگان ایرانی قرار دارد و بعد از او آذر نفیسی و رضا اصلان، اگر که بتوان آخری را نویسنده‌ای ایرانی نامید. در بین آن‌هایی که در ایران زندگی کرده‌اند و نوشته‌اند همان طور که انتظار می‌رفت صادق هدایت و بعد دکتر علی شریعتی بیشترین خواننده را دارند. با این وجود این فهرست، تا حد بسیار زیادی تحت تاثیر میزان خوانده شدن کتاب‌ها در خارج از ایران است.

باید تاکید دوباره‌ای داشت که نظر خوانندگان گودریدز، لزوماً به معنی ارزشِ ادبی داشتنِ آثار نیست. در نهایت این منتقدین ادبی هستند با گذشت زمان اثری یا نویسنده‌ای را از میان انبوه آثار و نویسندگان هم‌عصرش برمی‌کشند و ماندگار می‌کنند. امروز از معاصران دیکنز و داستایوسکی و الیوت چه می‌دانیم؟ آن‌ها فراموش شده‌اند و این نام‌ها باقی مانده‌اند چون منتقدان در گذر زمان به این آثار ارجاع داده‌اند.
اما در دوران جدید که صداها تکثیر شده‌اند و تریبون‌ها تنها در اختیار خواص نیست، روز به روز آرای مردمی بیشتر از ستون‌نویس‌ها و منتقدان و حرفه‌ای‌ها مرجعیت پیدا می‌کنند. اتفاقی است که چندسالی است در حوزه سینما پررنگ‌تر شاهد آن هستیم و موقع انتخاب فیلم، مخاطبان به نمره آی‌ام‌دی‌بی فیلم مورد نظر اشاره می‌کنند، نه نظر این و آن منتقد شناخته‌شده. کتاب‌ها اما عمر طولانی‌تری دارند.