از پیکارسک تا مقامه

کتاب سرچشمه‌های داستان کوتاه فارسی کلا از سه بخش تشکیل شده. بخش اول به ویژگی‌های حیات ادبی ایران در دوران قاجار پرداخته و سعی شده با اشاره به مواردی مثل آمدن چاپخانه، تاسیس مدرسه، ظهور روشنفکران، انتشار روزنامه و ترجمه آثار مختلف به فارسی به زمینه‌های تغییر و تحولات آتی اشاره شود. در این فصل چهره‌های سرشناس و تاثیرگذار آن دوره و برخی آثارشان هم معرفی می‌شود و با مطالعه ۵۰ صفحه می‌توانید اطلاعاتی فشرده اما نسبتاً روشن و کافی از وضعیت ادبی بخصوص در اواخر دوران قاجاریه بگیرید.

فصل بعدی به دهخدا اختصاص دارد. ابتدا شرح حالی از زندگی و فعالیت‌های دهخدا داده می‌شود و بعد از آن به تحلیل نمونه‌هایی از چرندپرند می‌پردازد. اغلب اوقات به چرندپرند از نگاه ارزش اجتماعی و سیاسی اثر و جایگاهش در طنز نگاه شده اما در این کتاب به جنبه ادبی چرندپرند بیشتر توجه شده و ۹ متن از آن که به نظر نویسنده ویژگی‌های داستان کوتاه داشته، تحلیل شده است.

تا اینجای کتاب که شامل سه بخش می‌شود، توسط کریستف بالائی نوشته شده اما مهمترین بخش کتاب به جمالزاده اختصاص دارد که نوشته میشل کویی‌پرس است. کویی‌پرس ابتدا طرح مختصری از زندگی جمالزاده را می‌دهد و پس از آن در فصلی با عنوان تولد یک نویسنده مسیری را که جمالزاده از پیش از انتشار یکی بود و یکی نبود آغاز کرده تا پس از انتشار داستان‌هایش و تغییراتی که در این مدت کرده بررسی می‌کند.

او با دسترسی به دفترچه یادداشت شخصی جمالزاده نشان می‌دهد که او پیش از نوشتن این مجموعه داستان‌ها چه تمرین‌های نوشتاری و تکه‌های داستانی کوتاهی را نوشته که بعداً زمینه‌ساز و یاریگر نویسنده در پیدا کردن سبک و سیاق مورد نظرش شده‌اند. در این بخش حتی چند نمونه داستان کوتاه دوران جوانی جمالزاده را که اغلب به چاپ نرسیده‌اند به اشتراک می‌گذارد (برخی از این داستان‌ها توسط خود جمالزاده در اختیار او قرار گرفته‌اند). بعداز آن نوبت به تحلیل داستان‌های یکی بود و یکی نبود می‌رسد.

پژوهشگر اول دیباچه‌ای را که جمالزاده در ابتدای کتاب یکی بود و یکی نبود نوشته، به طور کامل می‌آورد و با بررسی آن نشان می‌دهد که جمالزاده در فکر نوعی ادبیات دموکراتیک بوده، و با بهره گرفتن از تمام کوشش‌های نویسندگان نسل پیش از خود، آگاهانه به دنبال راهی نو و بدعتی تازه بوده است.

بعد از بررسی دیباچه، کویی‌پرس به سراغ داستان‌های یکی بود و یکی نبود می‌رود و هر داستان را با طرح نقش‌ها و ساختار تحلیل و بررسی می‌کند. او با دقت نشان می‌دهد که ساختار هر داستان به کدام یک از گونه‌های داستانی غرب نزدیکند و از چه شیوه‌ها و نکاتی از ادبیات فارسی بهره برده‌اند.

در هر داستان با ذکر دقیق تاریخ نگارش آن حتی تا جای ممکن اشاره می‌کند که کدام حوادث در زندگی شخصی یا مشاهدات جمالزاده در طی زندگی‌اش زمینه‌ساز نوشتن آن داستان بوده‌اند. کویی‌پرس در داستان‌های یکی بود و یکی نبود نمونه‌های متنوعی از قالب‌ها همچون پیکارسک غربی تا مقامه فارسی را شناسایی می‌کند و نشان می‌دهد که جمالزاده دانسته یا ندانسته از این گونه‌ها استفاده کرده است.

بررسی دقیق کویی‌پرس بدون شک ابعاد فنی و ادبی کاری را که جمالزاده در داستان‌هایش انجام داده برای ما روشن می‌کند و آن‌وقت است که متوجه می‌شویم چرا داستان‌های او هنوز بعد از گذشت ۱۰۰سال خواندنی و در پیوند با ما هستند.

و مهم‌تر آن‌که درمی‌یابیم چرا نقش او در داستان‌نویسی نوین فارسی به این اندازه مهم است. به قول کویی‌پرس: «برای ورود داستان کوتاه فارسی به آستانه قرن بیستم باید در انتظار صادق هدایت بمانیم ولی راهگشای او در این کار جمالزاده بود که با بهره‌گیری از میراث ادبی گذشته، خواه غربی خواه شرقی، اثری عمیقاً نو و ابتکاری آفرید، و این نشانه‌ی آثار بزرگ ادبی جهان است.»

بد نیست که در اینجا اشاره کنیم که هردو نویسنده کتاب یعنی دکتر کریستف بالائی و دکتر میشل کویی‌پرس سال‌ها در ایران به آموزش و پژوهش مشغول بوده‌اند. بخش مربوط به جمالزاده که توسط کویی‌پرس نوشته شده خلاصه‌ی دانشنامه دکترای  او از دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران است که در سال ۱۳۶۲ زیرنظر استادان دکترها محمدرضا شفیعی کدکنی، علی محمد حق‌شناس و ابوالحسن نجفی گذرانده بود.

این کتاب اولین‌بار در سال ۱۹۸۳ در مجموعه گنجینه نوشته‌های ایرانی انجمن ایرانشناسی فرانسه در پاریس به چاپ رسیده و بعد توسط احمد کریمی حکاک ترجمه و اولین بار توسط نشر پاپیروس در سال ۱۳۶۶ در ایران منتشر شده. در یادداشت ابتدای کتاب ذکر شده از آنجا که نوع تجزیه و تحلیل ادبی که در این کتاب ارائه شده هنوز در ایران چندان شناخته شده نیست، ضمیمه‌ای در انتهای کتاب درباره این نظریه و تاریخچه کتاب آورده شده. با این حساب خواندن این اثر از جهات مختلف برای خواننده ایرانی مفید خواهد بود.

از پیکارسک تا مقامه