آنی که همه‌ی جهان در آن است

هر شاعر بزرگی، ژاپنی یا دیگری، به عقیده‌ی من، شاعر هایکواندیش است.

                                                                                                       یوزورو میورا

هایکو، مشهورترین قالب شعر ژاپنی است، که در زبان‌های دیگر هم، کم یا بیش، باب شده است. کسانی به زبان انگلیسی هم هایکو نوشته‌اند. به فارسی هم. مشهورترینش شعرهای کوتاه عباس کیارستمی که اگر دقیقاً هایکو نباشند، قطعاً متاثر از هایکوی ژاپنی‌اند. و البته آشنایی ما فارسی‌زبانان با هایکو بیشتر با میانجی زبان انگلیسی اتفاق افتاده است.

هایکو از سه سطر تشکیل شده که به ترتیب از پنج، هفت و پنج هجا تشکیل شده‌اند. علاوه بر این آرایش ۵-۷-۵، هایکو ویژگی‌های دیگری هم دارد. اولاً کاملاً تصویری است، یعنی توصیف موقعیتی یا رویدادی است. دیگر این که این رویداد باید در طبیعت باشد. و سرانجام با یکی از فصل‌های سال مشخص می‌شود. بیشتر هایکوها در بردارنده‌ی کلمه‌ای هستند که فصل آن‌ها را مشخص می‌کند.

ع. پاشایی، که کتاب هایکوی کلاسیک به تازگی با برگردان او به فارسی منتشر شده است، پیش‌تر نیز سهمی در معرفی هایکو به فارسی‌زبانان داشته است. با ترجمه‌ی این کتاب‌ها: صد هایکوی مشهور به انتخاب دانیل سی بیوکانن (۱۳۶۹) و هایکو، شعر ژاپنی که همراه نسترن پاشایی در سال ۱۳۹۰ منتشر کرده است. علاوه بر ترجمه‌های پاشایی، احمد شاملو نیز کتابی دارد به نام هایکو از آغاز تا امروز که حاوی ترجمه‌ی تعدادی هایکو است. همین طور زویا پیرزاد ترجمه‌ی تعدادی هایکو را تحت نام آوای جهیدن غوک (۱۳۷۱) در کارنامه‌ی خود دارد.

کتاب مورد بحث این نوشته مجموعه‌ای از هایکوهای کلاسیک به انتخاب یوزورو میورا است. کتاب بسیاری زیبایی است که که در پنج فصل مرتب شده: بهار، تابستان، پائیز، زمستان و سال نو. هر صفحه‌ی کتاب شامل ترجمه‌ی فارسی، روماجی (ژاپنی با حروف لاتین) و شکل شعر به نوشتار ژاپنی می‌شود. روماجی خواننده را کمابیش با تلفظ ژاپنی شعر آشنا می‌کند و حروف ژاپنی که بعد از آن می‌آیند شکل دیداری شعر را که بخشی از زیبایی آن است به خواننده‌ای که ژاپنی نمی‌داند می‌نمایانند. تصویرسازی‌های ابتدای هر فصل نیز که البته از چاپ انگلیسی گرفته شده‌اند، جذاب‌اند.

جلد ضخیم و کاغذ کاهی ضخیم و بادوام، کتاب زیبایی ساخته‌اند که بسیار مناسب مجموعه‌ای از اشعار بسیار کوتاه است که می‌توان بارها و بارها خواندشان. تصویرهایی از این دست:

از عمر کوتاه‌شان خبر می‌دهند

سوسوهای

شب‌تاب‌ها

                        کاواباتا بشا (۱۹۰۰-۱۹۴۱)  (ص ۶۰)

یوزورو میورا استاد زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاه چوکیو در ناگویا است. در سال ۱۹۸۴ نگاهی به سوییفت را منتشر کرد. او همچنین یک شاعر هایکوسرای شناخته شده است.

مجموعه‌ی حاضر با هایکویی از سروده‌های او به پایان می‌رسد.

کوتاهی قالب هایکو تاثیر بسزایی روی شیوه‌ی خواندن آن دارد. نخست باید به این قالب عادت کنیم. دیگر این که لازم نیست آن‌ها را دقیقاً به ترتیبی که در کتاب آمده‌اند بخوانیم. هرچند خواندن هایکوهای گرد آمده در هر فصل می‌تواند برقراری رابطه با این شعرها کمک کند.

توجه به جمله‌ای که در ابتدای این نوشته از یوزورو میورا، تدوین‌کننده‌ی کتاب نقل کردیم، می‌تواند راهنمایی برای درک شعرهای گردآمده در این مجموعه باشد. میورا می‌گوید هر رویداد کوچکی در طبیعت انگار تمامی هستی را در خود منعکس می‌کند، مثل این قطعه:

خاموش بودند

میهمان، میزبان

و گل‌های داوودی سفید.

                        اُشیما ریوتا (ص ۷۴)

یا این یکی:

در علف‌های تابستان

مدفون‌اند حالا

رویاهای شکوهمند جنگاوران کهن.

                        ماتسوئو باشو (ص ۵۰)

#هایکو مثل هر قالب کوتاه و بسیار منضبط دیگری، سهل و ممتنع است. در یکی از پانویس‌های کتاب (ص ۵۸) درباره‌ی کاواباتا بشا می‌خوانیم:

… اول به نقاشی علاقه‌مند شد، اما بعد به هایکو روی آورد. بیمار بود. بعد از آن‌که در ۱۹۳۱ دچار سل استخوانی شد، هایکونویسی تنها سرگرمی او تا وقت مرگ بود. شبنم یکی از مهم‌ترین خیالینه‌ها یا صورت خیال او بود. اولین جلد هایکوهایش بیست‌وشش هایکو درباره‌ی شبنم داشت.

یافتن آن رویداد یا لحظه‌ی درستی که انگار همه‌ی هستی را در خود منعکس می‌کند، نیاز به کار سنگین بدنی ندارد، پیش‌نیاز آن پرورش حساسیتی است که بتواند لحظه‌های درست را پیدا ‌کند و در آنی بر کاغذ بیاورد. مردی در بستر بیماری هم می‌تواند این کار را بکند. و این کار بی‌شباهت به لحظه‌ی تعیین‌کننده‌ در عکاسی نیست؛ لحظه‌ای که عکاس شاتر را می‌فشارد و آنی از بی‌نهایت آن‌های جاری را منجمد می‌کند. لحظه‌ای که انگار تمام جهان در آن هست. ذره‌ای که جهان را در خود منعکس می‌کند. چو نیک بنگری در ذره خورشید بینی.

گفتیم ترجمه‌ی اشعار از انگلیسی است. کاش ترجمه‌ها مستقیم از ژاپنی بودند. اگر ترجمه‌ی با واسطه برای هر اثر ادبی سم است (و الان با ادبیات همه‌ی جهان به میانجی زبان انگلیسی در ارتباطیم)، برای شعر به طریق اولی چنین است.

شعر