زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه

مگر می‌شود به فردوسی و شاهنامه‌اش پرداخت و از شاهنامه‌شناس بزرگِ تازه‌درگذشته، دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن (1304 – 1401)، یاد نکرد؟

از میان نوشته‌های او، برای آشنایی با داستان‌ها و شخصیت‌های شاهنامه، کتاب زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه را پیشنهاد می‌کنم که شصت سالی از نگارش آن می‌گذرد ولی همچنان از بهترین و شیرین‌ترین کتاب‌های برای آشنایی با فردوسی و شاهکار اوست. برخی از مطالب کتاب در آغاز دهه‌ی 1340 یا حتی اواخر دهه‌ی 1330 نوشته در مطبوعات آن سال‌ها منتشر شده ولی اغلب فصل‌هایش را نویسنده در سال‌های 1345 تا سال 1348 (سال انتشار چاپ اولش) نوشته است.

زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه دو قسمت دارد؛ «قسمت اول: شناخت فردوسی»،‌ که حدود یک‌چهارم کتاب را در بر می‌گیرد، درحکم کتاب کوچک و مفیدی است برای آشنایی با زندگی و زمانه‌ی فردوسی، با اطلاعاتی «سراپا مستنبط از خود شاهنامه». دو فصل آخر این قسمت، «بی‌اعتباری جهان و اغتنام وقت در شاهنامه» و «مردان و زنان شاهنامه»، گواه مطالعات گسترده و ذهن منظم و ذوق و خوش‌قلمی اسلامی ندوشن است. اما آنچه مربوط به بحث ماست «قسمت دوم: پهلوانان شاهنامه» است.

این بخش البته فراتر از بازنویسی داستان‌های #شاهنامهشاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی، حماسه‌ای منظوم، بر حسب دست نوشته‌های موجود دربرگیرنده نزدیک به ۵۰٬۰۰۰ بیت تا نزدیک به ۶۱٬۰۰۰ بیت و یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین سروده‌های حماسی جهان است که سرایش آن دست‌آوردِ دست‌کم سی سال کارِ پیوستهٔ این سخن‌سرای نامدار ایرانی است.  است، اما نویسنده، در دلِ معرفی و تحلیل شخصیت‌های شاهنامه، بسیاری از داستان‌های سروده‌ی فردوسی را با نثر دلچسب خود کرده. ابتکارش در روایت و تیزبینی‌اش در شکار جزئیات داستان‌ها بسیار جذاب و گیراست، و البته اشاره‌هایش به شباهت‌هایی میان شخصیت‌های شاهنامه و شاهکارهای ادبیات جهان،‌ یعنی می‌توانید با یک تیر چند نشان بزنید و علاوه‌بر شاهنامه با شاهکارهای ملل دیگر هم آشنا شوید،‌ مثلاً خواننده در همان اولین بخش (داستان ضحاک) و فقط در چند صفحه‌ی اولش با تراژدی‌های اِشیل (همان آیسخولوس) و ایلیاد و ادیسه‌ی هومر و فاوست گوته و مکبث شکسپیر هم اجمالاً آشنا می‌شود.

به تعبیر نویسنده، «کتاب حاضر آزمایشی است که باب بحث درباره‌ی شاهنامه را از نظر تحلیلی و تا حدی در دایره‌ی ادبیات تطبیقی می‌گشاید؛ برای این کار، هفت پهلوان که دارای شخصیت‌های متفاوت هستند برگزیده شده‌اند: یک پادشاه بد (ضحاک)، یک پادشاه خوب (فریدون)، یک شاهزاده‌ی نیکوکار (سیاوش)، یک شاهزا‌ده‌ی ناکام (فرود)، یک سردار بزرگ تورانی (پیران)، یک پهلوان ایرانی که از همه برتر است (رستم) و یک پهلوان ایرانی که در دوره‌ی تاریخی از همه برتر است (بهرام چوبینه).»

زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، با توجه به زمان تألیفش، تحسین‌برانگیز است و مطالبش پس از نیم قرن همچنان خواندنی و آموختنی.

بخشی از کتاب زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه

«انسان در عین آنکه با وضع زمینی خود سازگار و دمساز می‌ماند، حسرت زندگی بهتر و پاکیزه‌تر را در دل نمی‌میراند. این است سرمشقی که پهلوانان برجسته‌ی شاهنامه به ما می‌دهند. بزرگی آنها در آن است که زندگی را دوست می‌دارند، بی‌آنکه از مرگ بترسند؛ از عمر بهره می‌گیرند، بی‌آنکه بی‌اعتباری جهان را از یاد ببرند؛ هیچ انسانی نمی‌تواند بزرگ باشد، مگر آنکه بداند چگونه مرگ را خوار بشمارد. ارزش زندگی هرکس تنها به این نیست که چگونه زندگی کرده است، به این نیز هست که چگونه مرده است.»