تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران یک مجموعه 3 جلدی است و هر جلد به یک مقطع تاریخی اشاره می‌کند. جلد اول از آغاز تا دارالخلافه ناصری است و ماجرا را از جایی شروع می‌کند که تهران دیه گمنامی در شمال شهر تاریخی و معروف ری بوده و قدم به قدم تحولات آن را از عصر صفویه تا پایتخت شدن در قاجار شرح می‌دهد.

بعد سراغ جغرافیای انسانی این شهر می‌رود و با توضیح شرایط اقلیمی و اجتماعی و فرهنگی و دینی، تلاش می‌کند تصویر روشنی از تهران عهد ناصری بدهد. در بخش انتهایی کتاب هم فهرستی از رجال و مشاهیر آن دوران آمده و نویسنده تلاش کرده حتی شده اطلاعات مختصری از آن‌ها بدهد.

اما اصل ماجرای تهران در دارالخلافه ناصری مربوط به جلد دوم است که در آن وضعیت تهران را از نظر سیاسی و اجتماعی بررسی می‌کند و گزارش‌های جامعی از وضعیت جمعیت، بهداشت، اقتصاد و آموزش ارائه می کند. در انتهای این جلد نیز رجال و مشاهیر این دوره معرفی شده‌اند.
سومین جلد به ماجرای ویرانی دارالخلافه ناصری تا پایان دوره پهلوی می پردازد. در این جلد تحولات شهری در سه دوره: از کودتای سیاه تا پایان جنگ جهانی دوم، از جنگ جهانی دوم تا کودتای ۲۸مرداد و کلانشهر پس از کودتا تا عصر انقلاب بررسی می‌شود.

در پایان نویسنده در بخشی با عنوان حاصل سخن با نگاهی کلی به سیر تحولات تهران، از کاستی‌ها و مشکلات پیش رو می‌گوید.

درباره نویسنده

ناصر تکمیل همایون به واسطه آثار و فعالیت‌هایش درباره تهران، نامی آشناست. او متولد ۱۳۱۵ است و کارشناسی ارشد علوم اجتماعی را در تهران و دکترای تاریخ و جامعه‌شناسی را در پاریس گرفته.

تکمیل همایون استاد پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است و تاکنون ده‌ها کتاب درباره تاریخ و مسائل اجتماعی و فرهنگی در ایران نوشته.
تعدادی از کتاب‌هایش عبارتند از: آموزش و پرورش در ایران، دانشگاه گندی شاپور، سرگذشت دریای مازندران و کتاب انقلاب مشروطیت به همراه پیمان متین.

بخش‌هایی از کتاب تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران

شهر تهران به عنوان یک روستای گمنام، با روستاهای دیگر در یک مجموعه اعتقادی و مذهبی قرار داشته است و نشانه‌های فراوانی از ادیان و مذاهب گوناگون در منطقه‌ی گسترده آن به ظهور رسیده تا اینکه در دوره‌های متأخر به صورت شهری با ویژگی‌های شیعی ونظام سنتی-آموزشی نظام‌دار و شناخته شده، حیات خود را به عصر صفویان رسانده است.

از این روزگار فرهنگ و باورها و نهادهای آموزشی، با آنکه در حرکت سنتی خود پایدار بود، اما در معرض آشنایی با نظام‌های مغرب زمین و ایجاد پاره‌ای دگرگونی‌ها قرار گرفت و شیوه‌های مدرسه‌سازی و مکتبخانه‌پردازی متحول شد و موقعیتی پیش آورد که برای نخستین بار در تاریخ، دولت عهده‌دار رسمی امور فرهنگی و آموزشی کشور گردید.

مساجد و اماکن مقدسه و نهادهای مذهبی نیز، به دور از این شرایط قرار نداشتند، اما نمای عملی آن در سال‌های بعد که تهران، دارالخلافه بودن خود را در عصر ناصری آغاز می‌کرد، پدیدار شد. مکتبخانه‌ها و مدرسه‌های قدیمی با آنکه بیش از گذشته پویا شدند، اما در معرض دگرگونی نیز قرار گرفتند.

اعزام دانشجو به خارج از کشور، افتتاح آموزشگاه‌های میسیونری، تأسیس مدرسه‌های جدید پس از پدید آمدن دارالفنون، و ایجاد وزارت علوم در سال 1272 قمری و انتصاب یکی از دانشمندان عصر ناصری به نام علیقلی میرزای اعتضادالسلطنه به عنوان نخست وزیر، در این امر اجتماعی-فرهنگی و پاره‌ای حرکت‌های دیگر چون تأسیس چاپخانه و نشر کتاب و روزنامه و برپا کردن کتابخانه‌ها و موزه‌های مقدماتی و جز اینها سیمای فرهنگی تهران را آماده تغییراتی کرد.