«… هم مولف و هم ناشر خواسته‌اند شرح کامل، منظم و عامه‌فهمی از داستان‌ها و اسطوره‌های حفظ شده در منابع مختلف ارمنی در اختیار خواننده بگذارند. هدف از انتشار این کتاب بیش از همه همین است.

برای نگارش این کتاب منبع اصلی آثار تاریخ‌نگاران ارمنی سده‌های میانه بوده‌اند: آگاتانگِقوس، پاوِستوس بیوزاند، موسِس خورِناتسی، سِبِئوس، و هووهان مامیکونیان. و بعد از این‌ها، سنت‌های قصه‌گویی شفاهی مردمی ارمنی.

بی‌شک ارمنیان عهد باستان اسطوره‌های پیشرفته‌ی خود را داشته‌اند. گواه این امر وجود خدای‌خانه‌ها، آیین‌های پرستش و معابد دوران بت‌پرستی است. اما متاسفانه از این‌ها مقدار کمی حفظ شده و به دست ما رسیده است. از اسطوره‌های خدایان کهن همه‌ی چیزی که به دست ما رسیده است سرود تولد واهاگن و یکی دو گفت‌وگو میان او و ایزدبانو آستقیک است. درباره‌ی دیگر خدایان، به طور مستقیم هیچ اسطوره‌ای حفظ نشده است.

دلیلش بی‌تردید این بوده است که ارمنی‌ها در دوره‌ی بت‌پرستی کتابت و ادبیات نداشتند که داستان‌ها و آیین‌های پرستش خدایان کهن در آن‌ها منعکس شود. فرهنگ نوشتاری ارمنی در اوائل سده‌ی پنجم [میلادی] به وجود آمد، زمانی که بیش از یک قرن بود مسیحیت دین رسمی ارمنستان شده بود و بت‌پرستی و معابد آن نابود شده و پرستش خدایان کهن و خواندن سرودها و نقل داستان‌های آن‌ها ممنوع شده بود.

علاوه بر این، نخستین مورخان ارمنی همه مسیحیان مومن و دشمنان سرسخت بت‌پرستی بودند و طبیعی بود به داستان‌ها و سرودهای دوره‌ی بت‌پرستی که بقایایش هنوز در قشرهای وسیعی از مردم رواج داشت، به دیده خصومت بنگرند و اگر چیزهایی هم در این باره ثبت و به منتقل کرده‌اند، یا به خاطر مسائل فرعی بوده یا برای این‌که آن اسطوره‌ها را نقد و رد کنند…»

این بخشی از مقدمه‌ی متن ارمنی کتاب است که متاسفانه به فارسی ترجمه نشده است. و عجیب‌تر این‌که فهرست کتاب هم به فارسی در نیامده است، در حالی که برای چنین کتابی آشنا ساختن خواننده با محتوای کتاب به کمک فهرست، مطلقاً ضروری است. این کتابی است که می‌توان فقط فصلی از آن را خواند و برای انتخاب این بخش، فهرست می‌تواند کمک بزرگی باشد. حتی فصل‌ها با عنوان‌ها بزرگ‌تر و یا صفحات سفید، به نحو مناسبی از هم تفکیک نشده‌اند.

به هر رو، سرکیس هاروتیونیان، گردآورنده‌ و نویسنده‌ی کتاب، در ادامه‌ی مقدمه‌اش شرح می‌دهد که به همین دلیل [نابودی میراث فرهنگی دوره‌ی بت‌پرستی]، برای توضیح باورهای عمومی مربوط به پیش از دوره‌ی مسیحیت، روایت‌ها از زبان مردم شنیده و ثبت شده‌اند.

دو فصل نخست کتاب شامل باورهای مردمی درباره‌ی پدیده‌های طبیعی و همین طور اطلاعاتی درباره‌ی خدایان قدیمی و قهرمانان اسطوره‌ای ارمنی، بر اساس همین اطلاعات شفاهی تنظیم شده است. حجم اصلی کتاب اما اختصاص دارد به سه داستان تاریخی-حماسی مهم که منبع‌شان عمدتاً تاریخ‌های پاوستوس بیوزاند و موسس خورناتسی است. در واقع کتاب تلاشی است برای عرضه‌ی آثار مورخان سده‌های میانه‌ی ارمنی به زبان ساده‌تر و به شکل جذاب‌تر برای خواننده‌ی نوجوان امروزی.

به هر رو، این فهرست مختصر کتاب است:

بخش نخست: باورهای کهن درباره‌ی طبیعت / ص ۱۶

بخش دوم: شخصیت‌های اساطیری و قهرمانان اساطیری / ص ۵۵

بخش سوم: داستان‌های حماسی-تاریخی یا همان «وِپ‌»ها شامل سه داستان یا حماسه‌ی:

جنگ‌های تیگران کبیر (صص ۸۲ تا ۱۰۸)

جنگ با پارسیان (صص ۱۰۹ تا ۲۴۲)

جنگ تارون (صص ۲۴۳ تا ۲۸۲) 

«جنگ با پارسیان» مفصل‌ترین بخش کتاب است و شامل ماجرای رو آوردن ارمنیان به مسیحیت و جنگ‌های بعدی بین پارسیان آتش‌پرست و ارمنیان مسیحی است. دوران سلطنت پادشاه آرشاک بیشترین صفحات را به خود اختصاص داده است. گفتنی‌ است که پادشاهان ارمنی شاخه‌ای از خاندان اشکانیان بودند که طبعاً با شاهان ساسانی که اشکانیان ایران را سرنگون کرده بودند، خصومت داشتند و این نیز از عوامل مهم درگیری‌ها بوده است.

نگاهی دقیق‌تر به همین داستان «جنگ با پارسیان» که مفصل‌ترین و مهم‌ترین داستان این مجموعه هم هست تا حدودی ما را با محتوای این داستان‌های حماسی آشنا می‌کند. این‌ها با وجود این‌که تاریخ به معنای دقیق کلمه نیست و آمیخته است به خیال‌پردازی اسطوره‌ای ــ چیزی در مایه‌های بخش تاریخی شاهنامه ــ اما گاهی محتوای عمیق‌تری از وقایع‌نگاری‌های تاریخی دقیق دارد.

این تاریخ-داستان‌ها پُر هستند از لشگرکشی‌ها و فتوحات شاهان و به آتش کشیدن زمین‌ها و کشتن رعایای یکدیگر. تا این‌جایش البته عادی‌ست و زیاد شنیده‌ایم. اما همچنین پُر هستند از خیانت‌ها، پشت‌هم‌اندازی‌ها و برادرکشی‌ها. ناخارارهای ارمنی [روسای خاندان‌های اشرافی ارمنی را «ناخارار» می‌خواندند] مدام برای یکدیگر و برای به هم زدن روابط دوستانه‌ی شاهان دسیسه می‌چینند و خون یکدیگر را می‌ریزند. این قتل‌ها نه با توسل به انگیزه‌های روانشناختی پیچیده بلکه خیلی ساده، در دو سه جمله گفته می‌شود، انگار چیزی عادی باشد.

و در توصیف خشونت‌ها هیچ رودربایستی نیست و به صریح‌ترین وجه انجام می‌گیرد. مثلاً به ندرت به سادگی کسی را به سادگی می‌کشند، همیشه یا سرش را می‌برند یا بدنش را تکه‌تکه می‌کنند و پوستش را می‌کنند و زبانش را از حلقومش بیرون می‌آورند یا چشمانش را کور می‌کنند. در یک کلام، با دنیایی روبه‌رو هستیم که اتفاقاً از نظر خشونت بی‌شباهت به دنیای ما نیست، اما برعکس امروز هیچ کوششی در نکوهش این خشونت و سرزنش کشتارها و عاملان آن‌ها نیست.

در عین حال این داستان‌ها پُر هستند از پادشاهان ساده‌لوح و کم‌عقل که به آسانی می‌شود فریب‌شان داد و مثل کودکان به آسانی از کرده‌های‌شان پشیمان می‌شوند یا لج می‌کنند و روی اشتباهات‌شان پافشاری می‌کنند، پادشاهان بی‌خردی که به نصایح سپهسالارهای شجاع و وفادار و عاقل خود گوش نمی‌سپارند و خود و مملکت را به باد می‌دهند.

عنوان اصلی کتاب را اگر تحت‌اللفظی ترجمه کنیم می‌شود «جهان رُمان‌های کهن ارمنی». واژه‌ی ارمنی վէպ (وِپ) امروز به معنی رُمان به کار می‌رود، اما در قدیم به معنی همین داستان‌های تاریخی-حماسی بوده است؛ داستان‌های جنگ‌های شاهان و پهلوانان. عنوان ترجمه‌ی فارسی کتاب گویاست، شاید جز لفظ «افسانه‌ها» که به طور معمول به نوع دیگری از داستان‌‌های عامیانه اطلاق می‌شود که در این کتاب جایی ندارند.

کتاب در اصل برای خواننده‌ی نوجوان تنظیم شده است، اما برای همه‌ی کسانی که خواهان آشنایی با آثار مورخان ارمنی سده‌ی پنجم میلادی مانند خورناتسی و پاوستوس بیوزاند هستند، منبع خوبی است و همان طور که گفتم تصویر گویایی ترسیم می‌کند از روح زمانه‌ای که موضوعش است.

پادشاهان بی‌عقل، سپهسالاران شجاع و وفادار

#ارمنی