شناخت وهابیت و فعالیت­های مذهبی عربستان سعودی

شناخت وهابیت و فعالیت­های مذهبی عربستان سعودی

نویسنده: آرش اعلایی

یکی از بهترین کتاب­هایی که اخیرا در حوزه شناخت وهابیت و فعالیت­های مذهبی عربستان سعودی در سطح جهان به رشته تحریر درآمده، کتاب Wahhabism and the World: Undrestanding Saudi Arabia`s Global Influence on Islam (وهابیت و جهان: فهم تاثیرات جهانی عربستان سعودی بر اسلام) تالیف پیتر مانداویل استاد روابط بین‌­الملل مدرسه سیاسی شار و مدیر مرکز علی وورال اک در دانشگاه جورج میسون است. اصل کتاب متشکل از 15 مقاله به قلم نویسندگان مختلفی است که هر کدام یک حوزه یا کشور خاص را در این قضیه بررسی کرده‌­اند، پیتر مانداویل توانسته به خوبی همانند نخ تسبیح پیوستگی و یک­دستی مطالب را فراهم سازد.

فصل اول کتاب را خود مانداویل نوشته که به‌عنوان مقدمه‌ای بر کل کتاب، بسیار قوی و جامع عمل می‌کند و چارچوب‌بندی دقیقی را از مسئله در بر دارد. مانداویل به‌خوبی پیچیدگی بحث “صدور وهابیت” را نشان می‌دهد و به ابعاد سیاسی، امنیتی و آکادمیک آن اشاره می‌کند. او هوشمندانه دامنه تحقیق کتاب را مشخص می‌کند (تمرکز بر فعالیت‌های مذهبی فرامرزی و تأثیرات گسترده‌تر آن، نه صرفاً ارتباط با تروریسم یا حمایت مستقیم از گروه‌های مسلح). وی به مشکلاتی مربوط به داده‌ها (به‌ویژه آمار مالی)، سیالیت اصطلاحات (وهابیت/سلفی‌گری) و دشواری اثبات روابط علیّ معلولی است، اشارات دقیقی دارد و این نشان‌دهنده دقت نظر نویسنده و رویکرد علمی اوست.

نویسنده در مورد وهابیت، خاستگاه آن، ارتباطش با سلفی‌گری و دلایل جذابیت سلفی‌گری در میان بخش­‌هایی از اهل سنت (فراتر از پول عربستان)، بسیار دقیق است و تلاش می­‌کند تا به خواننده کمک کند تا با درک بهتری وارد بحث‌های بعدی شود. وی بخش مربوط به خاستگاه و تکامل فعالیت‌های فرامرزی، نقش ملک فیصل، نقاط عطف تاریخی (۱۹۷۹، جنگ افغانستان و…) و انگیزه‌های متغیر (مقابله با ناصریسم، ایران، کمونیسم و…) را به‌خوبی ترسیم می‌کند.

همچنین بازیگران مختلف دولتی، شبه‌دولتی و خصوصی (وزارت امور اسلامی، سازمان همبستگی، مجمع جهانی جوانان مسلمان، دانشگاه مدینه، خیریه‌ها، رسانه‌ها و…) و اشاره به ابعاد دیگر مانند مهاجرت نیروی کار و حج را معرفی کرده و تصویری جامع و چندوجهی از سازوکار نفوذ مذهبی عربستان ارائه می‌دهد و به نوعی از تقلیل‌گرایی ممانعت می‌کند.

مانداویل از یک رابطه خطی و ساده بین وهابیت و افراط‌گرایی فراتر می‌رود و به طیف وسیع‌تری از تأثیرات اشاره می‌کند: تغییرات اجتماعی و فرهنگی (مانند حجاب)، افزایش تنش‌های فرقه‌ای و بین‌گروهی، تضعیف تکثرگرایی دینی، و “پیکربندی مجدد دستور زبان دینی”. او همچنین به نقش “زمینه محلی” و “سازگارسازی” تأکید می‌کند که بسیار مهم است.

چهار یافته میان‌رشته‌ای که در انتهای فصل مطرح می‌شوند (هدف ژئوپلیتیک بدون استراتژی واحد، عدم یکپارچگی، نقش میانجی‌ها و سازگاری محلی، کاهش بودجه و اثرات ماندگار) چکیده‌ای عالی از بحث‌های کتاب و راهنمایی برای فصول بعدی است. وی نهایتا در مورد دوران جدید و اصلاحات احتمالی (نقش العیسی، تمرکز بر آسیا، عمل‌گرایی محمد بن سلمان) بحث را به‌روز می‌کند، هرچند با احتیاط لازم در مورد واقعی بودن این تغییرات.

با وجود این کتاب از ضعف­هایی رنج می­برد که مترجم سعی کرده با پاورقی و نیز در مقدمه طولانی خود آن را جبران نماید. از جمله اینکه اگرچه عنوان و هدف کتاب مشخص است، اما به نقش سایر کشورهای خلیج فارس اشارات خیلی مختصری دارد. همچنین همانطور که خود نویسنده اذعان دارد، ارائه رقم دقیق یا حتی تخمینی برای هزینه‌های عربستان دشوار است، اما عدم وجود حتی یک برآورد کلی (با ذکر همه ملاحظات لازم) ممکن است برای برخی خوانندگان کمی ناامیدکننده باشد.

کتاب در بخش­‌های بعدی و مخصوصا در قسمت مطالعات موردی بسیار خوب و دقیق عمل می‌­کند. مواردی که انتخاب شده و فعالیت وهابیت در آنجا مورد بررسی قرار گرفته‌­اند، بسیار انتخاب خوبی است و تقریبا همه نقاط مهم را تحت پوشش قرار می‌­دهد. خود عربستان، مصر، پاکستان، بنگلادش، اندونزی، قرقیزستان، مالی، اتیوپی، ساحل، بوسنی و هرزه‌­گوین و بریتانیا کشورهایی هستند که به خوبی در این مطالعه گنجانده شده و بررسی­‌های دقیقی را ارائه کرده‌­اند.

ترجمه این اثر توسط یکی از دیپلمات­‌های باسابقه وزارت خارجه و مشخص است که با دقت و حوصله انجام شده است. تسلط مترجم هم بر زبان مبدأ و هم بر زبان مقصد قابل توجه است. مترجم در اکثر موارد، مفاهیم و پیام اصلی نویسنده را به درستی و با دقت به فارسی منتقل می­‌کند و تلاش دارد تا حفظ امانت نماید که این قابل تقدیر است. متن فارسی عموماً روان و قابل فهم است. جمله‌بندی‌ها در بیشتر موارد طبیعی هستند و خواننده را خسته نمی‌کنند.

معادل‌یابی‌های مترجم برای بسیاری از واژگان عمومی و تخصصی عالی و مناسب‌اند. به‌­عنوان مثال: تبلیغ دینی برای “Proselytization”، فرامرزگرایی برای “Transnationalism” که انتخاب بسیار خوب و دقیقی است، استفاده از واژه دعوه/دعوت که به درستی از هر دو شکل استفاده شده است، واژه‌گزینی شبه‌­دولتی برای لغت”Parastatal” و در عین حال استفاده از وام‌واژه رایج در متون علمی فارسی اکوسیبستم به جای همان “Ecosystem”، هدف ژئوپلیتیک روشن برای “Geopolitical steer” که یک ترجمه مفهومی خوب را ارائه داده است.

همچنین اثرات وراثتی برای “Legacy effects” که معادل جالبی است، هرچند “اثرات ماندگار” یا “میراثی” هم می‌توانست استفاده شود، اما این معادل رساننده مفهوم است و از همه بهتر انتخاب واژگان غیرملی‌سازی و بافت‌بندی مجدد که ترجمه‌ای دقیق و آکادمیک از “Denationalization and recontextualization“ است. این معادل‌یابی‌ها عموماً دقیق و مناسب فضای آکادمیک متن هستند، به‌‌گونه­‌ای که با اطمینان می‌توان گفت که این ترجمه پایه بسیار محکمی برای کل کتاب است.

در مجموع مترجم در بازتاب لحن آکادمیک، تحلیلی و محتاطانه نویسنده در متن فارسی بسیار موفق بوده است. وی همچنین ترجمه پانوشت‌ها و منابع را نیز با دقت انجام داده است. ترجمه در کل بسیار خوب، دقیق و روان است و نشان‌دهنده زحمت و تخصص مترجم است.

یکی از امور برجسته این کتاب، مقدمه مترجم است. مترجم مقدمه بسیار جامع و پرمحتوایی بر کتاب نوشته است که نشان‌دهنده تحقیق عمیق و تسلط وی بر موضوعات پیرامون سلفی‌گری و وهابیت است. این مقدمه از نظر من به تنهایی می‌تواند به عنوان یک مقاله مروری ارزشمند تلقی شود و قطعاً به خواننده کمک شایانی می‌کند تا با پیش‌زمینه‌ای غنی‌تر وارد مباحث کتاب شود.

مترجم در مقدمه خود به خوبی از تعاریف اولیه لغوی و اصطلاحی شروع کرده و ریشه‌های تاریخی سلفی‌گری (اهل حدیث، ابن حنبل) را تا چهره‌های کلیدی مانند ابن تیمیه و ابن عبدالوهاب دنبال می‌­کند. این تبارشناسی تاریخی بسیار مفید است. وی در مورد اصول کلیدی سلفی‌گری تعریف دقیقی را ارائه داده و سپس تمایزات ظریف بین وهابیت و سلفی‌گری (که آن را “سلفی‌گری پلاس” می­نامد) بسیار موشکافانه بررسی می­کند.

اشاره وی به نکات افتراق در تفسیر توحید، رویکرد به متون، بدعت، و پیوند با دولت در این بخش عالی است. مترجم که پیداست به‌­خوبی با منابع اولیه اسلامی سنی و شیعه آشناست، ارجاعات متعددی را به آثار کلاسیک (ابن تیمیه، ابن عبدالوهاب) و همچنین منابع معاصر عربی (لاکروا، ابورمان، مقدسی، السوری و…) می­دهد که اعتبار علمی مقدمه را بسیار بالا برده و نشان می‌دهد که وی صرفاً به منابع غربی اتکا نکرده است و تلاش دارد تاگفته­‌های خود را از اصل و سرچشمه ارائه نماید و این یک مزیت بزرگ برای کل این کتاب است.

مترجم در مقدمه خود یک تقسیم‌­بندی چهارگانه سیر تطور وهابیت ارائه می‌­دهد که به درک بهتر فراز و نشیب‌های این جریان و ارتباط آن با تحولات سیاسی و اجتماعی کمک می‌کند و سپس به جریانات معاصر در اردوگاه سلفی- وهابی می‌­پردازد. در این بخش وی نقاط واگرایی در جنبش سلفی و معرفی جریان‌های اصلی (سنتی/علمی شامل مدخلیه و آلبانی، صحوه شامل سروریه، جهادی، و لیبرال) را بررسی می­‌کند که بسیار ارزشمند است و با جزئیات خوبی به مبانی فکری، چهره‌های شاخص، و نقاط اختلاف کلیدی (به‌ویژه در مورد اطاعت از حاکم و جهاد) می­‌پردازد.

این بخش به تنهایی بسیاری از پیچیدگی‌های صحنه امروز سلفی‌گری را روشن می‌کند. همچنین در یادداشت­های وی ارائه شرح حال مختصر و معرفی افکار چهره‌های مهمی مانند ابن تیمیه، ابن عبدالوهاب، بن باز، عثیمین، آلبانی، العوده، سرور، مقدسی، ابوقتاده، السوری، و قرضاوی به خواننده کمک می‌کند تا با بازیگران اصلی این عرصه آشنا شود.

در بخش پایانی مقدمه وی به نقد و بررسی خود کتاب مانداویل می‌پردازد. وی در این بخش نقاط قوت (چندوجهی بودن، گستره جغرافیایی، رویکرد انتقادی، تاکید بر زمینه محلی) و ضعف‌های احتمالی (عدم بررسی عمیق‌تر اختلافات درونی، واکنش دولت‌ها، برچسب “وهابیت”) را منصفانه نقد می‌کند که بیانگر آن است که وی به عنوان مترجم، نگاهی فعال و نقادانه به متن داشته است و این نیز در جای خود بسیار ارزشمند است. به لحاظ زبان و نگارش مترجم متنی به لحاظ نگارشی و دستوری قوی و منسجم ارائه داده که از زبانی علمی و دقیق بهره می‌برد.

با این حال بهتر بود مترجم یک واژه‌نامه کوچک از اصطلاحات کلیدی و معادل‌های فارسی آن‌ها در انتهای کتاب ارائه می‌دادند تا خواننده بهتر برخی از اصطلاحات را درک کنند، نیز ارائه یک نمایه از کل کتاب نیز به یافتن مطالبی که یک خواننده در پی آن است، کمک شایانی می­‌کرد.

در کل این کتاب یک کار تحقیقی ارزشمند و بسیار فراتر از یک ترجمه معمولی است. مترجم با تسلط بر منابع عربی و انگلیسی و درک عمیق از پیچیدگی‌های موضوع، کاری ارائه نموده که به تنهایی می‌تواند به عنوان یک راهنمای جامع برای فهم جریان‌های سلفی و وهابی مورد استفاده قرار گیرد. مقدمه وی نیز نه تنها کاستی‌های احتمالی کتاب اصلی (به‌ویژه در پرداختن به جزئیات مناقشات درونی و ریشه‌های فکری در منابع اسلامی) را جبران می‌کند، بلکه ارزش افزوده قابل توجهی برای خواننده ایجاد می‌نماید.

خواندن این کتاب خوب را به تمام علاقمندان به مباحث مذهبی و همچنین روابط بین­‌الملل و جنبش‌­های معاصر توصیه می‌کنم.

پیشنهاد مطالعه: جهیمان، آغازگر بنیادگرایی در جزیره العرب