هایکو به تصویر می‌کشد

هایکو به تصویر می‌کشد؛ راوی لحظات ساده‌ی زندگی

هایکوی ژاپنی، یک نوع شعر کوتاه مینیمالیستی است که به تصویرسازی طبیعت و لحظه‌های کوتاه زندگی می‌پردازد. در اصل شعری متکی بر یک «بازی ادیبانه» به اسم «رِنگا» است.

این نوع شعر متعلق به هنر ژاپنی است که در اواخر قرن هفدهم چند شاعر از جمله باشو و اونیتسورا، رنگا را که «دنیایی و عاری از ذوق» شده بود، نجات دادند و رفته رفته اصطلاح «هایکو» در وصف شعری هفده هجایی به کار رفت که سه مشخصه‌ی رسمی داشت: ایجاز و فشردگی، احساس فصل (هر هایکو باید متعلق به یکی از پنج فصل باشد، بهار، تابستان، پاییز، زمستان و نوروز یا سال نوی ژاپنی که خودش یک فصل محسوب می‌شود) و البته «کلمه‌ی قطع» که در آخر هر سه سطر به خواننده احساس نیاز به تأمل را گوشزد می‌کند.

هایکوها قدرت بیان بی‌نظیری دارند و معمولا درمورد طبیعت، فصل‌ها یا لحظات ساده‌ی زندگی هستند. اما هایکو امروز به شهرت جهانی رسیده و طبیعتاً معنا و مفهوم آن نیز عوض شده است. بخصوص که بیشتر ترجمه‌های هایکو با میانجی زبان انگلیسی به دست ما رسیده‌اند.

کتاب هایکوی کلاسیک مجموعه‌ای از هایکوهای کلاسیک به گزینش شاعری ژاپنی‌ست که خود هایکوسراست. مثل بیشتر کتاب‌های هایکو به زبان فارسی، این یکی را هم ع. پاشایی به فارسی برگردانده است. 

شعر فارسی و هایکو

همانطور که گفته شد امروزه هایکو به شهرت جهانی رسیده و شاعران ایرانی نیز تلاش‌های قابل توجهی در این زمینه داشته‌اند. اما شعر فارسی چه نسبتی با هایکو دارد؟

شعر فارسی و هایکوی ژاپنی از لحاظ فرهنگی، زبانی و ساختاری دو دنیای شعری متفاوت هستند، اما می توان ابعادی از شباهت و اتصالات بین این دو را مشاهده کرد:

• سادگی زبان: هایکو به‌عنوان یک شعر کوتاه و مفهومی با زبان ساده و موشکافی شناخته می‌شود. بسیاری از شعرهای فارسی نیز از سادگی و غنای معنایی خود برای انتقال احساسات و تصاویر استفاده می‌کنند.

• تمرکز بر لحظه‌های زندگی: هایکو به طبیعت و لحظه‌های زندگی توجه زیادی دارد و تلاش می‌کند تا از زیبایی‌های طبیعی و لحظات کوتاه زندگی برای بیان احساسات استفاده می‌کند. شعر فارسی نیز اغلب به تصویرسازی طبیعت و موقعیت‌های زندگی انسانی می‌پردازد.

• قدرت بیان با زبان محدود: هایکو با استفاده از تعداد کمی از کلمات توانسته احساسات عمیق و تصاویر زنده را انتقال دهد. همچنین شعر فارسی نیز معمولا توانایی بیان احساسات پیچیده و مفاهیم عمیق را در قالب‌های شعری محدود به‌خوبی دارد.

• تبادل فرهنگی و ادبی بین ایران و ژاپن در طول تاریخ: احتمالا باعث شده تا برخی از ویژگی‌ها و الگوهای شعری یکدیگر را تحت‌الشعاع قرار دهند و شرایطی برای الهام‌گیری و تاثیرپذیری از یکدیگر ایجاد شود.

اگرچه شعر فارسی و هایکو دو فرهنگ و سنت شعری جداگانه‌ای هستند، اما این شباهت‌ها نشان می‌دهد که هر دو به‌نوعی از زبان شعری ساده، مفهومی و زیبا برای بیان احساسات و ظواهر زندگی استفاده می‌کنند.

نشر جهان کتاب به‌تازگی یکی از بازمانده‌های روزگار کهن ژاپن را به ترجمۀ هاشم رجب‌زاده به چاپ رسانده است. بسیاری از ادیبان ایرانی این کتاب را با گلستان سعدی مقایسه کرده‌اند. در ادامه معرفی کوتاهی از این اثر آمده. 

علاوه بر نمونه‌ی بالا، شاهدهای بسیاری برای مقایسه میان فرم و بیان شعرهای کهن و نو در دو فرهنگ فارسی و ژاپنی وجود دارد. اگرچه بسیاری از این نمونه شعرها را متخصصان فن، هایکو ندانسته‌اند و نام‌های دیگری بر ان نهاده‌اند اما شباهت‌ها و اشتراکات میان آن‌ها به‌خصوص از نظر «مینیمالیستی» و «طبیعت‌گرایانه»بودن قابل توجه است. دو مقاله‌ی زیر به همین موضوع می‌پردازد. 

زبان مشترک هایکو و عکاسی

ایماژیسم یک جریان ادبی است که بر تصویرگرایی و استفاده از تصاویر زبانی تاکید دارد. در شعر هایکو، استفاده از تصاویر طبیعی و فلسفی بسیار مهم است که می‌تواند تاثیر محسوسی بر خواننده داشته باشد. هایکوها هم همچون یک عکس ثابت از یک لحظه‌ی زمانی را در ذهن خواننده ترسیم می‌کنند. همانطور که یک عکاس با انتخاب زاویه‌ی مناسب و تمرکز بر جزییات کوچک می‌تواند یک داستان بگوید، شاعران هایکو نیز با کنار هم چیدن کلمات، یک صحنه‌ی کوچک از زندگی را به تصویر می‌کشند.

هایکو معمولا شامل سه خط است و یکی از اصول اساسی آن استفاده از تصویرگری غنی است که احساسات و تجربیات عمیق‌تری را به خواننده القا می‌کند. تاکید بر جزئیات کوچکی چون یک شبنم بر روی گلبرگ یا صدای باد، امکان ایجاد تصویر زنده‌ای را از صحنه‌ای خاص به خواننده می‌دهد.

از این جهت، هایکو به‌صورت غیر مستقیم با ایماژیسم و تصویرگرایی ارتباط دارد، زیرا توانایی زبانی شاعران هایکو در ایجاد تصاویر زیبا و شگفت‌‍آور و انتقال احساسات و افکار به خواننده، بسیار مهم است. این ارتباط باعث می‌شود که هایکوها به‌عنوان شکل هنری کوتاه و عمیق شناخته شوند که توانایی  ترسیم جهان در کمترین کلمات ممکن را دارند که ارتباط نزدیکی با عکاسی و ایماژیسم دارد.

فاطمه گل‌بابائی، در پژوهشی میان‌رشته‌ای به واکاوی پیوند ادبیات و عکاسی در شعر هایکو پرداخته است. این مقاله‌ی پژوهشی در پرتال جامع علوم انسانی منتشر شده که مطالعه‌ی آن برای علاقمندان شعر و عکاسی خالی از لطف نیست. 

هایکوسراهای معروف ژاپن

اگرچه هایکو امروز روز دیگر مرزهای جهان را درنوردیده و ملت‌های دیگر نیز هایکوهای خوبی سروده‌اند اما همچنان فضای ترسیم‌شده به‌وسیله‌ی شاعران هایکوسرای ژاپنی از کیفیت محسورکننده و استعلایی ویژه‌ای برخوردار است. 

شاعرانی که نامشان در ادامه می‌آید، از برترین و شناخته‌شده‌ترین هایکوسرایان سرزمین آفتاب هستند:

ماتسوو باشو: یکی از شاعران هایکو معروف ژاپنی است که به‌عنوان پدر هایکو شناخته می‌شود. او بیشتر با استفاده از تصاویر طبیعت هایکو سروده است.

معروفترین شعر باشو، هایکو برکه کهن است که سرآغاز حرکت انقلابی او در فرم هایکو بود:

古池 / 蛙飛び込む / 水の音[۲]

برکه کهن، آه ! / جهیدن غوکی / آوای آب.

ドライホーン

カラスが座っています、これは宝の夕食です。

شاخی خشک

کلاغی بر آن نشسته، این شام گاهِ خزانی.

کوبایاشی ایسا: شاعر دیگری که به‌عنوان یکی از بزرگان هایکو شناخته می‌شود. او از تنوع و عمق در موضوعات و تصاویر هایکوهای خودش استفاده کرده است.

یوسا بوسون: شاعر ژاپنی که با استفاده از زبان ساده وکنایه‌های عمیق به نیازهای انسانی و عشق به طبیعت پرداخته است.

شما فکر می‌کنید چرا هایکوی ژاپنی در بقیه‌ی کشورها و فرهنگ‌ها آنقدرمحبوب شده است؟