مدیریت پویا در جهانی پویا
دانش پویاشناسی سیستمها که پیشینه آن به دهه ۱۹۵۰ میلادی و تلاشهای پژوهشگران و محققان دانشگاه ام.آی.تی بازمیگردد، با مدلسازی پدیدههای دنیای واقعی در قالب نمودارهای علت و معلولی و شبیهسازی کنش و واکنشهای گوناگون سیستم، امکان هدایت مدل بهسوی حصول نتیجه مطلوبتر را فراهم میآورد. بدین ترتیب تصمیمگیرندگان با فهم و فراگیری دانش پویاشناسی سیستمها میتوانند نتایج تصمیمها و سیاستهای مختلف را ارزیابی کنند.
دانش پویاشناسی سیستمها که پیشینه آن به دهه ۱۹۵۰ میلادی و تلاشهای پژوهشگران و محققان دانشگاه ام.آی.تی بازمیگردد، با مدلسازی پدیدههای دنیای واقعی در قالب نمودارهای علت و معلولی و شبیهسازی کنش و واکنشهای گوناگون سیستم، امکان هدایت مدل بهسوی حصول نتیجه مطلوبتر را فراهم میآورد. بدین ترتیب تصمیمگیرندگان با فهم و فراگیری دانش پویاشناسی سیستمها میتوانند نتایج تصمیمها و سیاستهای مختلف را ارزیابی کنند.
نادیده گرفتن پویایی ذاتی پدیدهها منجر به اتخاذ تصمیمات ضعیف و بیکیفیتی میشود که درنتیجه آن، بهجای حل یک مسئله، مسائل جدیدی را ایجاد میکند و به چالشهای موجود پروبال میدهد. تفکر غیرخطی و نگاه پویا به پدیدهها، نقطه ضعف تصمیمگیریهای مدیران در کسبوکارها و سازمانهای تجاری و غیرتجاری است.
تفکر سیستمی مهارتی است که میتوان کسب کرد و آن را پرورش داد و بدین طریق از پیامدهای منفی تفکر خطی اجتناب کرد. دستیابی به مهارت تفکر سیستمی راههای متفاوت و متعددی دارد و هرکدام از متخصصان این حوزه تلاش کردهاند راه و روش مناسب از دید خود را تشریح کنند.
در میان این روشها دانش پویاشناسی سیستم با بهرهگیری از زبان ریاضی و قابلیت مدلسازی پدیدههای پیچیده در دنیای کسبوکار و تصمیمگیری اقبال فراوانی پیداکرده است.
این دانش که پیشینه آن به دهه ۱۹۵۰ میلادی و تلاشهای پژوهشگران و محققان دانشگاه ام.آی.تی بازمیگردد، با مدلسازی پدیدههای دنیای واقعی در قالب نمودارهای علت و معلولی و شبیهسازی کنش و واکنشهای گوناگون سیستم، امکان هدایت مدل بهسوی حصول نتیجه مطلوبتر را فراهم میآورد. بدین ترتیب تصمیمگیرندگان با فهم و فراگیری دانش پویاشناسی سیستمها میتوانند نتایج تصمیمها و سیاستهای مختلف را ارزیابی کنند و با اجتناب از گیر افتادن در مخمصه تصمیمهای نادرست سیاستهای کارآمدتر و بهینهتری را به اجرا درآورند.
اساساً پویایی به معنی تغییر در طول زمان است. جهان ما و تمام مظاهر آن پویاست؛ همهچیز در جهان در حال تغییر است. شاید تنها چیزی که تغییر نمیکند، خود تغییر است؛ از کوچکترین اجزای تشکیلدهنده جهان تا موجودیتهای بزرگ در هستی، با گذشت زمان تغییر میکنند.
برای شناخت دقیق از رویکرد پویاشناسانه به جهان و پدیدهها، نیازمند بررسی تقابلی این رویکرد با رویکرد متقابل آن یعنی رویکرد ایستا به جهان هستیم؛ برای درک جهان دو نگرش پویا و ایستا مطرح است؛ در نگرش ایستا، به جهان در یک مقطع زمانی نگاه میشود و در مقطع زمانی موردنظر علت یا علل یک رخداد بررسی و جستجو میشود. در این نگرش عمده توجه به رخداد و علل آن در همان مقطع زمانی موردنظر است.
در نگرش ایستا به زمانهای قبل و بعد از رخداد یا اصلاً توجه نمیشود و یا این توجه بسیار اندک است. بهعنوانمثال اگر رخداد موردنظر یک شورش باشد، در نگرش ایستا علل شورش در همان مقطع زمانی و یا حوالی همان مقطع زمانی جستجو میشود مثلاً ممکن است تحلیل شود که شورش درنتیجه افزایش سطح قیمتها بوده است، یا شورش در اثر تحریک فرد یا افراد خاصی رخداده است. در نگرش ایستا به تغییرات و علل و عوامل رخدادها در طول زمان از گذشته تا حال و ادامه آن در آینده توجهی نمیشود.
اما در نگرش پویا به پدیدهها و رخدادها در طول زمان نگاه میشود، اساساً تحلیل و فکر انسان در امتداد زمان فعال میشود. در نگرش پویا، زمان یک بعد مهم و حیاتی در تفکر و تحلیل است و روندها در طی زمان موردتوجه قرار میگیرند و رخدادها در پرتو روندها دیده میشوند.
بدین ترتیب در نگرش پویا رخدادها یا وقایع بهصورت جزئی از روندها بررسی میشوند و به زمان گذشته و تحولات گذشته و ارتباط آن با رخداد موردنظر در زمان حال توجه میشود. در نگرش پویا نهتنها تفکر در امتداد زمان از گذشته به حال میآید، بلکه ادامه یافته و حال را به آیندهای که میتواند در پیش باشد متصل میکند.
در این نگرش، برعکس نگرش ایستا وقایع و رخدادها کانون توجه نیستند، بلکه روندهایی موردتوجهاند که رخدادها میتوانند نمودی از آن روندها در مقطع زمانی خاص باشند. مثلاً اگر شورشی در یک مقطع خاص زمانی موردتوجه باشد، در نگرش پویا به روند بروز شورشهای مشابه در طی زمان و تغییرات در علل و عوامل آنها اندیشیده میشود.
کتاب پویاشناسی سیستمها به قلم دکتر علینقی مشایخی، سرآغاز مجموعهای است که با هدف ارائه روایتی از دانش پویاشناسی سیستمها و نحوه بهکارگیری آن برای حل مسائل سازمانی و اجتماعی به انتشار رسیده است و جلد نخست آن با عنوان فرعی دیدگاه سیستمی با تمرکز بر جنبههای عمومی طرح دانش پویاشناسی سیستمها قرار است آموختههایی برای طیفی از مدیران و تصمیمگیرندگان سازمانی به همراه داشته باشد و همچنین میتواند بهعنوان یک مرجع آموزشی در دانشگاهها و کلاسهای آموزشی مورداستفاده قرار گیرد.
این کتاب بر شرح مبانی تفکر سیستمی و کاربرد عمومی آن متمرکز است. استفادهکنندگان از این کتاب بیشتر با اصول تفکر سیستمی و استفاده از آن در تحلیل کیفی مسائل و رویدادهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و مدیریتی آشنا میشوند. جلد اول پویاشناسی سیستمها حتیالامکان وارد جنبههای تکنیکی و ریاضی و مدلسازی سیستمها نمیشود و رویکردی عمومی به این دانش دارد.
این اثر دارای هشت فصل است که عناوین آنها به ترتیب عبارتاند از: نگرش پویا، نقش مدل در فهم پدیدهها، دیدگاه سیستمی، ساختار سیستم، مدل تشریحی و روابط علت و معلولی، برخی الگوهای ساده، نمودارهای جریان و معادلات ریاضی مدل، تحلیل عرضه و تقاضا در بازار. فصل اول کتاب نگرش پویا به دنیا در مقابل نگرش ایستا و ضرورت نگاه پویا به دنیای در حال تغییر را مطرح میکند. در فصل دوم مفهوم مدل و ضرورت استفاده از مدل برای فهم جهان و انواع مدلها مطرح میشود.
در فصل سوم دیدگاه سیستمی و مؤلفههای مهم آن تشریح میشود. در فصل چهارم کتاب پویاشناسی ساختار ساختمان سیستم و نقش آن در نگاه سیستمی به دنیا موردبحث قرارگرفته است. فصل پنجم روابط علت و معلولی را بهعنوان ابزار مهمی برای تصویر نظامهای پویا و تعامل اجزاء آن نظامها باهم معرفی میکند.
در فصل ششم الگوهای ساده سیستمی که پویایی برخی رویدادهای رایج در اطراف ما را در قالب روابط و دوایر علت و معلولی معرفی میکند، موردبررسی قرار میگیرد. در فصل هفتم تبدیل مدلهای تشریحی به مدلهای ریاضی ارائه میشود و در فصل هشتم یک کاربرد نسبتاً ساده از رویکرد پویاشناسی سیستمها در تحلیل تعامل عرضه و تقاضا ارائه میشود.
فصول اول تا ششم کتاب پویاشناسی سیستمها بدون استفاده از ریاضی، مفاهیم سیستمی و مبانی نظری پویاشناسی سیستمها را مطرح میکند و دو فصل آخر این جلد، در مورد تبدیل مدلهای پویا به معادلات ریاضی و شبیهسازی آن با کامپیوتر بحث میکند.
بدین ترتیب، فصول اول تا ششم بدون ورود به روابط ریاضی برای درک مبانی و برخی کاربردهای پویاشناسی سیستمها برای همه خوانندگان، یعنی غیرمتخصصان و کسانی که میخواهند یک آگاهی عمومی از دانش پویاشناسی سیستمها پیدا کنند، مفید است. اما برای مطالعه دو فصل آخر این کتاب، آشنایی با ریاضیات در حد نوشتن معادلات ضروری است؛ مضافاً اینکه مطالعه آن دو فصل ازنظر آشنایی ارتباط ساختار نظامها با رفتار آنها و نیز درک بهتر تعامل عرضه و تقاضا در بازار مفید است.
آنچه در کتاب پویاشناسی سیستمها ارائهشده شامل قسمتی از یک درس سوم واحدی است که توسط دکتر مشایخی نویسنده این کتاب در دانشگاه صنعتی شریف تدریس میشده است. در جلد بعدی کتاب پویاشناسی سیستمها جنبههای فنیتر طرح این درس ارائهشده است که البته هنوز خبری از انتشار جلد دوم کتاب در دست نیست.