شازده احتجاب بدون ‌شک معروف‌ترین اثر هوشنگ گلشیری است که از زمان انتشار تا به امروز همیشه مورد توجه علاقمندان به داستان فارسی بوده.

گلشیری که خود زاده اصفهان بود، کارش را با گردآوری فولکلور منطقه اصفهان شروع کرد، به شعر و نقدنویسی مشغول شد و بعد با گروهی از اهالی ادبیات حلقه ادبی «جُنگ اصفهان» را راه اندازی کرد. اولین مجموعه داستان او به اسم مثل همیشه در سال 1347 به چاپ رسید و کمی بعد شازده احتجاب را منتشر کرد که باعث شهرت او شد. بهمن فرمان آرا نیز چند سال بعد فیلمی از روی این کتاب ساخت.

داستان اصلی شازده احتجاب زوال و نابودی اشرافیت قاجار است که از زبان آخرین بازمانده آن، نقل می‌شود. خاطرات شازده در فضایی بین واقعیت و خیال می‌‌گذرد و گلشیری آن را با تکنیک جریان سیال ذهن نوشته.

درباره رمان شازده احتجاب از زمان اولین چاپش تاکنون نقدهای بسیاری نوشته شده، از صالح حسینی تا قاسم هاشمی‌نژاد. اما در پرونده وینش جواد اسحاقیان، محقق و منتقد ادبی، نگاه دوباره‌ای به این اثر انداخته و آن را به عنوان یک رمان مدرن مورد ارزیابی قرار داده.

رویکرد «مدرنیسم» در رمان شازده احتجاب شازده احتجاب پس از بوف کور مهمترین رمان مدرن ایرانی است. اما مشخصات یک رمان مدرن چیست و چرا شازده احتجاب را یک اثر مدرن می‌دانیم؟ دشواری و تیرگی زبان، خودبازتابی، پلات متفاوت، زبان تصویری و توجه به مرگ و تنهایی برخی از ویژگی‌های رمان مدرن هستند که اسحاقیان با ذکر نمونه‌هایش در شازده احتجاب به ارزیابی اثر پرداخته.

نقد و بررسی آثار معمولاً –و به درستی- با ارجاع به متن اثر انجام می‌شود. اما گاهی اوقات دست پیدا کردن به موارد جنبی می‌تواند اطلاعات و تحلیل‌های جدیدی از متن به ما بدهد. مثلا اگر دست‌نوشته‌های شازده احتجاب پیدا می‌شد از دیدن اصلاحات و خط خوردگی‌های آن به چه نکات تازه‌ای دست پیدا می‌کردیم؟ این موضوعی است که احمد اخوت در مقاله‌ای به آن پرداخته و همزمان نکات جالبی را هم درباره اولین متن این رمان بازگو می‌کند.

بخش‌هایی از این مقاله را برای این پرونده انتخاب کرده‌ایم.

خط خوردگی‌های شازده احتجاب می‌گویند گلشیری نسخه اولیه شازده احتجاب را در چند دفتر چهل برگ نوشته بود. کسی آن دفترها را دیده یا هنوز هستند؟ شاید دیدن نسخه اولیه نکاتی را برای ما مشخص می‌کرد. مثل تغییراتی که گلشیری بعد از خواندن اولین نسخه داستان در جمع دوستانش بر آن اعمال کرده بود. احمد اخوت در این مقاله از کتاب «تا روشنایی بنویس» تصور می‌کند با پیدا کردن این دفترچه‌ها چه چیزهایی می‌شد از داستان و از نویسنده فهمید.

داستان شازده احتجاب پر از تصویر است، اشیا، شخصیت‌ها، اتفاقات حال و گذشته همگی تصویرهایی در ذهن خواننده می‌سازند. تصویرهایی که خیال و واقعیت را با هم آمیخته می‌کنند.

هاله پارسازادگان از نگاه خود بخش‌هایی از این رمان را تصویرسازی کرده و آرزو ناصری متن‌هایی برایش نوشته.

شازده احتجاب، غوطه‌ور در تصور و تصویر شازده احتجاب رمانی است سراسر پر از تصاویر واقعی و خیالی. شخصیت‌هایی که انگار در خیال و واقعیت غوطه‌ورند و ذهن را برای به تصویر کشیدن آن وسوسه می‌کنند. تصویرهایی که مانند داستان هم واقعی هستند و هم خیالی.

فیلم موفقی هم تنها چهار پنج سال بعد از انتشار رمان از روی آن ساخته شد. فیلمی که بهمن فرمان‌آرا با بازی جمشید مشایخی و نوری کسرایی و فخری خوروش ساخت و هنوز از تنها نمونه‌های موفق اقتباس در سینمای ایران به شمار می‌رود. این گزارش کوتاه مروری است بر آن‌چه فرمان‌آرا درباره این اقتباس گفته است. 

فرمان‌آرا از شازده احتجاب می‌گوید «شازده احتجاب» هنوز از بهترین اقتباس‌های سینمای ایران محسوب می‌شود. یکی از بهترین نمونه‌های همکاری میان یک رمان‌نویس و یک فیلمساز. بهمن فرمان‌آرا کار سختی در تبدیل این رمان دشوار و پر از فضاهای ذهنی به صحنه‌ی عینی سینما داشت و البته این کار دشوار را به کمک خود گلشیری انجام داد. این گزارش کوتاه مروری است بر آن‌چه فرمان‌آرا درباره این اقتباس گفته است.

در پایان ویدئویی داریم از یکی از مخاطبین نوجوان سایت وینش. در مسابقه نقدنویسی سایت وینش (که یکی از بخش‌های پویش «صد سال شمسی ده داستان فارسی» بود) پویان طحان متولد ۱۳۸۴، با نقدی که بر رمان شازده احتجاب نوشت برنده مسابقه شد. در وینش‌ویدئوی ماه مهر و در کنار سایر مطالبی که در پرونده شازده احتجاب روز سه‌شنبه ۶ مهر می‌خوانید، از او درباره علت انتخاب این رمان کلاسیک برای نوشتن نقد پرسیدیم.

شازده احتجاب و مخاطب نوجوان