به هیولای درون‌ات سلام کن

اولین کامنتی که درباره خودآموز دیکتاتورها در یک سایت معرفی کتاب خواندم این بود: «کتاب خیلی خوبی است. به من کمک می‌کند در مدیریت کارهایم بهتر عمل کنم و کارمندهای مزاحم‌ام را سرجایشان بنشانم!» چطور باید قضاوت می‌کردم درباره کتابی که بعد از تحقیقات فراوان درباره دیکتاتوری و راه‌های دیکتاتور شدن و ماندن نوشته شده است، بعد خواننده چنین برداشتی از آن می‌کند؟

 فکر کردم شاید مشکل از متن کتاب و نگاه نویسندگانش باشد که درست نتوانسته‌اند در ذم مستبدین حرف بزنند. اما بعد، وقتی آن را خواندم نظرم کاملا عوض شد. آن کامنت حرف درستی بود. خودآموز دیکتاتورها دقیقاً خودآموزی برای دیکتاتور شدن است. در حقیقت زبان بامزه کتاب – که بیژن اشتری استادانه آن را در ترجمه رعایت کرده – راه را برای بیدار کردن هیولای درون ما باز می‌کند.

برخورد خواننده با خودآموز دیکتاتورها به نگاه و رویکردش از خواندن وابسته است: یکی برای سرگرمی می‌خواندش، یکی برای دانستن اطلاعاتی مفید درباره آدم‌هایی که می‌زدند، می‌کشتند و مثل دیکتاتور اوگاندا کشته‌ها را می‌خوردند، یکی برای شناخت سازوکارهای حکمرانی دیکتاتورمابانه و بعضی‌ها هم برای رونق کسب و کار و روابط‌شان با دیگران. برای شناخت آدم‌های دسته چهارم – آن‌هایی که از رهنمودهای خودآموز دیکتاتورها برای منافع شخصی‌شان استفاده می‌کنند – خواندن کتاب یک وظیفه است. چه آن‌که این کار، شناخت بهتر خودمان هم باشد!

خودآموز دیکتاتورها قرار است هندبوکی باشد و با زبانی طنازانه راه‌های دیکتاتور شدن و دیکتاتور ماندن را یاد خواننده بدهد. نویسندگانش برای رسیدن به این هدف لیست بلندبالایی از دیکتاتورها را قطار کرده و رفتارهایشان را در چند بخش تقسیم کرده‌اند. کتاب در هفت فصل قصد دارد نشان دهد که مستبدین چطور به قدرت رسیده‌اند و چطور حکمرانی کرده‌اند. خودآموز دیکتاتورها ترجمه‌ای روان از متن اصلی به نام The Dictator’s Handbook: A Practical Manual for the Aspiring Tyrant نوشته «رندال وود» و «کارمینه دولوکا» است.

آن طور که «بیژن اشتری» مترجم این کتاب گفته، خودآموز دیکتاتورها جز یکی دو صفحه جرح و تعدیل چندانی نداشته و خواننده می‌تواند با خیال راحت متنی منطبق بر اصل کتاب را بخواند. اگر چه متن اصلی کتاب تصاویر و کارتون‌های بامزه‌ای هم دارد که متن شیرین نویسندگان را تکمیل می‌کند. اما در ترجمه فارسی به هر دلیل تصاویر وجود ندارند. این کتاب سال ۲۰۱۲ نوشته شده و نشر ثالث سال ۹۸ آن را روانه بازار ایران کرده است و تا این لحظه، علی رغم شایعه‌های فراوان ممنوعیت، در کتابفروشی‌ها پیدا می‌شود و فعلاً خوب می‌فروشد.

زیر و بم دیکتاتوری

کتاب ۱۳ فصل دارد. نویسندگان تلاش کرده‌اند ترتیب فصل‌ها طوری باشد که «ترتیب تاریخی وجه حقیقی دیکتاتوری» رعایت شود: از راه‌های رسیدن به قدرت و ساختن حکومت مورد نظر تا روش‎های مختلف در برخورد با انواع منازعات سیاسی، اقتصادی، امنیتی و نظامی و در نهایت مرگ دیکتاتور. خودآموز دیکتاتورها برپایه تاریخ نوشته شده است. یعنی با کتابی سروکار نداریم که ریشه‌های دیکتاتوری را بکاود، بلکه درباره روش‌های ساده‌ای حرف می‌زند که می‌تواند برای هر کس که سودای قدرت و قبض آن را در سر دارد مفید باشد. در بین فصول، فصل‌های پنجم و دهم متفاوت‌تر به نظر می‌رسند. فصل پنج درباره فرهنگ ترس است.

«فرهنگ ترس نوعی سبک زندگی است که در آن تک تک مردم از دهقان و کارگر تا کارمند و دانشجو با ترس از تو و مامورانت زندگی کنند.» این بخش از معدود صفحات کتاب است که در آن روش‌های پیشنهادی برای ساختن یک فرهنگ توصیه شده است. از این جهت با بقیه پیشنهادات که مستقیماً و به سرعت بر منافع شخصی دیکتاتور موثر خواهد بود فرق دارد.

در فصل دهم رابطه دیکتاتور با جامعه بین‌الملل تشریح شده است. گمان می‌کنم این فصل از کتاب خلاصه‌ای از پیچیدگی‌های سیاست بین‌الملل در عصر حاضر را هم نشان می‌دهد. «غربی‌ها را باید قانع کنی که دولت‌های متبوعشان را به ادامه همکاری‌های اقتصادی با کشورت ترغیب و آن‌ها را از قطع کمک‌های مالی‌شان منصرف کنند… در هر حال هیچ گریزی از جامعه بین‌الملل نیست.»

گزارشی پانصد صفحه‌ای

خودآموز دیکتاتورها چیزی مابین تحلیل و گزارشی از تاریخ قرار گرفته است. برای نوشتن این کتاب از ۶۶۰ منبع استفاده شده و نزدیک به هشتصد مرتبه اسامی رهبران دیکتاتور جهان – عموماً در صد سال گذشته – در آن به چشم می‌خورد. نویسندگان تحقیقی گسترده درباره تاریخ معاصر و کشورهای مختلف داشته‌اند و کتاب را بر پایه آمار – هم کیفی و هم کمی – نوشته‌اند.

از این جهت، خودآموز دیکتاتورها کتاب یگانه‌ای است. حداقل من به یاد ندارم این سطح از اطلاعات تاریخی دقیق تا به حال در کتابی به فارسی ترجمه شده باشد. تو گویی نویسندگان ذره بین برداشته‌اند و زندگی دیکتاتورها را جسته‌اند و هر آنچه که به کارشان می‌آمده – از زندگی شخصی و خانوادگی و رفتارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی – آن‌ها را لیست کرده‌اند.

«رندال وود» و «کارمینه دولوکا» همچنین سعی کرده‌اند در کنار فکت‌های متعدد تاریخی، تحلیل‌هایی مبتنی بر آن‌ها را هم بنویسند تا کتاب از یک گزارش خبری صرف به یک گزارش تحلیلی که قرار است خواننده را هم با تاریخ آشنا کند و هم سازوکار دیکتاتور بودن و ماندن را نشان‌شان دهد، تغییر کند. اما چقدر در این راه موفق بوده‌اند؟ فکر می‌کنم زیاد نه.

توقف در سطح

برای کتاب‌خوان حرفه‌ای، یا احتمالاً علاقه‌مندان به مطالعات فرهنگ سیاسی، خودآموز دیکتاتورها در جایی متوقف می‌شود. در حقیقت آن همه مثال و فکت دقیق و جذاب در نهایت به توصیه روش‌هایی منجر می‌شود، بی آنکه در پس آن حرف دیگری باشد.

فراموش نکرده‌ام که داریم درباره کتابی صحبت می‌کنیم که قرار است خودآموز باشد. اما این را هم به یاد بیاوریم که خودآموز دیکتاتورها مثل همه خودآموزهای دیگر در سطح حرکت می‌کند و تلاشی برای تحلیل ریشه‌ها ندارد. پس مخاطب هم باید به این سطح بسنده کند.

از طرف دیگر تکرار بعضی مفاهیم و مثال‌ها در کتاب نشان از ویژگی گزارش‌گونه‌ی آن دارد. به طور مشخص، صحبت درباره نیروهای که باید پشتیبان دیکتاتور باشند و نحوه تطمیع و رفتار با آن‌ها در فصل پنجم، فرهنگ ترس، فصل هفتم، نیروهای نظامی، فصل هشتم، ناآرامی‌ها و فصل دوازدهم، انتخابات، بدون تغییر چندانی تکرار شده است.

جمله‌هایی این‌چنین: «کاری کن که ژنرال‌هایت همیشه در بیم و امید باشند. شکم‌شان را سیر نگه دار اما مراقب پشت سرت هم باش.» این ویژگی در بخش‌های دیگر کتاب هم کم و بیش دیده می‌شود. باز هم به همان روش همیشگی: «در این شرایط، این‌چنین رفتار کن، مانند فلان دیکتاتور. همین.»

لیست سیاه نویسندگان

می‌توانم دیدگاه سیاسی نویسندگان کتاب را حدس بزنم. یک بار دیگر اطلاعاتمان را درباره کتاب مرور کنیم: خودآموز دیکتاتورها هندبوکی است درباره روش‌هایی که دیکتاتورها در بخش‌های مختلف زمامداری‌شان به کار بسته‌اند. در اواسط کتاب یک جدول جذاب منتشر شده است درباره اینکه کدام دیکتاتورها در دوران قدرتشان بیشتر مرتکب جنایت شده‌اند. بر اساس این جدول مائو، استالین و هیتلر بیشترین آدم را کشته‌اند. در عوض نام دنیل اورتگا، هوگو چاوز، معمر قذافی و حسنی مبارک بیشتر از همه در کتاب برده شده است.

به نظر می رسد روش کار نویسندگان مبتنی بر تعریفی امروزی از دیکتاتوری است. یعنی اگر فردی دموکراتیک به قدرت نرسیده باشد و یا دیدگاه‌هایش با اصول لیبرال دموکراسی مطابق نباشد، دیکتاتور محسوب می‌شود. در این حالت هر رفتار به ظاهر سازنده و خوبش هم در راستای نیت‌های مستبدانه تحلیل خواهد شد.

مثلا آشتی با همسایگان و کشورهای دیگر، دادن آزادی به اپوزوسیون و برکناری وزرای فاسد هم رفتاری مزورانه است؛ اگر در لیست دیکتاتورهای نویسندگان کتاب باشد. در جایی از کتاب به دیکتاتورها اینطور توصیه شده است: «دموکراسی مفهومی سیال است. پس با آن بازی کن.» با همین نگاه می‌توان دیکتاتوری را هم مفهومی سیال دانست. در خود آموز دیکتاتورها اما دیکتاتور، دیکتاتور است چون از قبل اسمش در لیست سیاه نویسندگان رفته است. چه با تصمیمات درست و چه با تصمیمات نادرست.

مواهب دیکتاتور بودن!

فراتر از نحوه نگارش کتاب، تحقیق فراوان و لیست سیاه نویسندگان، آنچه خودآموز دیکتاتورها را در جایگاه ویژه‌ای قرار می‌دهد توانایی آن در بهره‌برداری متنوع خواننده است. کتاب هم برای علاقمندان به تاریخ مطالب متنوعی دارد و هم برای آن‌هایی که دیکتاتور بودن را خیلی هم بد نمی‌دانند!

یادمان نرود این نگاه را سال‌هاست که از بسیاری در همه مشکلات شخصی و اجتماعی می‌شنویم و عجیب نیست اگر کتاب، بر خلاف خواست نویسندگانش طرفداران دیگری هم پیدا کند. بنابراین باید قبل از خواندنش موضع مان را مشخص کنیم. شک نکنید که هیولای درون تان منتظر تلنگری برای بیدار شدن است تا یک دیکتاتور جدید – با یک خودآموز جذاب زیر بغل- به دنیا معرفی کند!