در جهان به نام جایزه بوکر عربی شناخته می‌شود؛ اما برگزارکنندگان آن هیچ فرصتی را از دست نمی‌دهند تا نادرستی این نام‌گذاری را برای همه روشن کنند. آن‌ها چه در سخنرانی‌ها و چه در نوشته‌های‌شان، به تفاوت‌هایی اشاره می‌کنند که این دو جایزه نامدار را از هم جدا می‌کنند. تفاوت‌هایی که خیلی روشن نیست. زیرا حقیقت را بخواهید در روشنگری‌هایی که برگزارکنندگان پافشارانه بر زبان می‌آورند تا تفاوت این دو جایزه را برای همه مدلل کند، تنها چیزی که برای همه مدلل می‌شود سرچشمه مشترک این دو جایزه است.

به رغم این‌که این جایزه نام دیگری بر خود نهاده و ترجیحاً خود را جایزه جهانی رمان عربی می‌نامد، با الهام از جایزه بوکر پایه‌گذاری شده است. بودجه این جایزه که معادل صدهزار دلار در سال است، توسط مرکز گسترش زبان عربی ابوظبی که به نوبه خود زیر مجموعه اداره فرهنگ و توریسم دولت امارات متحده عربی است، تامین می‌شود. موسسه جایزه بوکر مستقر در لندن نیز از این جایزه حمایت می‌کند. گر چه ماهیت این حمایت روشن نیست. شاید به این دلیل درباره ماهیت این حمایت روشنگری نشده که برگزارکنندگان بوکر عربی، اصرار دارند که این دو جایزه، از هم مستقل‌اند.

به هر حال، ساز و کار این جایزه یعنی جایزه بوکر عربی یا آن‌گونه که گردانندگان آن دوست دارند نامیده شود، جایزه جهان رمان عربی، که با نام اختصاری ایپاف -شکل مختصر شده معادل انگلیسی نام این جایزه- نیز شناخته می‌شود، به این صورت است:

این جایزه، هر سال به بهترین رمان عربی آن سال، تعلق می‌گیرد. همان‌طور که گفتیم، با الهام از جایزه بوکر، در سال 2007 میلادی و در ابوظبی، تاسیس شد. غرض از تاسیس آن، شبیه سازی جایزه بوکر، که جایزه‌ای موفق به شمار می‌رود، در جهان عرب بود. هدفی که جایزه دنبال می‌کند، شناسایی و تقدیر از رمان‌های برگزیده ادبیات عرب و ترجمه آن‌ها به زبان‌های مهم جهان به ویژه زبان انگلیسی است. با این کار زمینه جهانی شدن ادبیات عرب فراهم می‌شود. در مهمانی افتتاحیه این جایزه، جاناتان تایلور رئیس هیئت امنای جایزه در تبیین اهداف آن گفت: «به عقیده من این جایزه، علاوه بر ارزش مادی، راهی برای آشنایی جهان با نویسندگان برجسته عرب است. هدف ما این است که خوانندگان بیشتری، در سطح جهانی، به خواندن رمان‌های برجسته عربی، ترغیب شوند».

این جایزه مانند همه جایزه های مهم جهانی، یک هیئت امنا دارد. یکی از وظایف و می‌توان گفت مهم‌ترین وظیفه هیئت امنا این است که سالانه یک هیئت داوری پنج نفره را برای خوانش و گزینش رمان‌های عربی برگزینند. این پنج نفر از میان نویسندگان، منتقدان و دانشگاهیان برجسته و صاحب نام عرب و بریتانیایی انتخاب می‌شوند. شرط عضویت اعضاء غیر عرب در هیئت داوری، چیرگی بر زبان عربی است. آنها باید «مستعرب» باشند؛ یعنی به خوبی به زبان عربی سخنرانی کرده، متن‌های دشوار ادبیات عربی را فهمیده و به این زبان بنویسند.

روش کار به این شکل است که ناشران بهترین رمان‌های آن سال خود را نامزد می کنند. هر ناشری حق دارد تا سه رمان را نامزد کند. هر سال موسسه جایزه، روش نامزدی رمان‌ها و برنامه‌های زمانی گزینش و اعلام نهایی رمان برنده را به ناشران و روزنامه‌نگاران اعلام می‌کند. رسم جایزه این‌گونه است که هویت داوران، برای ضمانت استقلال رای داوران و سلامت رای گیری، تا زمان اعلام برنده پنهان می‌ماند.

اعضای هیئت داوران، همه رمان‌های نامزدشده را می‌خوانند. تعداد این رمان‌ها تا صدوپنجاه رمان هم می‌رسد. پس از خواندن همه رمان‌های نامزد شده، سه بار با هم ملاقات می‌کنند. در بار نخست، سر یک فهرست شانزده رمانه با هم به توافق می‌رسند. این فهرست، به فهرست بلند موسوم است. در ملاقات دوم این فهرست، پاکسازی شده و به شش رمان کاهش می‌یابد. این فهرست شش عددی در عرف جایزه، به فهرست کوتاه معروف است. ملاقات سوم، توافق بر سر رمان برنده است. همان‌طور که در مانیفست جایزه آمده، این گزینش‌ها، باید تابع چند معیار سختگیرانه باشد:

• بدون توجه به جنسیت نویسنده باشد.
• به دین و مذهب نویسنده کاری نداشته باشد.
• ملاحظات سیاسی نباید در تصمیمات و گزینش داوران دخالتی داشته باشد.
• نباید به سن و ملیت نویسنده توجهی بشود.

جدا از این چارچوب‌ها، داوران آزادند درباره رمان‌ها هر نوع برداشت و قضاوتی داشته باشند. این معیارها می کوشند، استقلال جایزه را حفظ کرده و نگذارند از معیارها و هدف ادبی خود دور شود.

رمان برنده، طی یک مهمانی در ابوظبی، و در مقر موسسه، اعلام می‌شود. این مهمانی طبق عرف جایزه، در بهار برگزار می‌شود. توزیع جوایز به این صورت است که به هر کدام از نویسندگانی که به فهرست کوتاه شش نفره راه یافته باشند، نفری ده هزار دلار تعلق می‌گیرد. رمان برنده، جایزه‌ای معادل پنجاه هزار دلار را از آن خود می‌کند.

البته فعالیت‌های موسسه منحصر به این جایزه نیست، بلکه کارگاه‌هایی نیز برای نویسندگان جوان برجسته عرب دایر می‌کند. در سال 2009، نخستین کارگاه این موسسه، با حضور نویسندگان جوان جهان عرب برگزار شد.

هر سال به طور متوسط شانزده رمان، به استثناء سال 2012 با سیزده رمان، در فهرست‌های بلند جا می گیرند. در سال 2011 برخلاف سال‌های دیگر که سالانه یک رمان برگزیده می‌شد، دو رمان، برنده نهایی جایزه شدند. این دو رمان «القوس و الفراشة» (پروانه و کمان)، اثر نویسنده مراکشی محمد اشعری و رمان «طوق الحمام» (طوق کبوتر) نوشته رجاء عالم نویسنده عربستانی است.

این تصویر خلاصه شده‌ای از ساز و کار این جایزه بود که کوشید شد تا حد امکان، سویه‌های مهم آن را نشان دهد. در پایان فهرستی از رمان‌های برگزیده این جایزه را به تفکیک سال تقدیم شما خوانندگان گرامی می‌کنیم. البته ترجمه عناوین رمان‌ها پیشنهادی است و لفظ به لفظ نیست. طبیعی است که پیشنهادهای خیلی بهتری را می‌توان جایگزین این عنوان‌های پیشنهادشده کرد:

2008 رمان «واحة الغروب» (واحه‌ی غروب یا دشت غروب یا دشت سرسبز غروب. عنوان حاوی یک پارادوکس است. واحه به آبادی یا قطعه زمین سرسبز و آبادی در دل شن‌های صحرا اطلاق می‌شود. ترکیب آن با غروب که به نوعی فرورفت و مرگ را تداعی می‌کند، طنینی پارادوکسیکال می‌آفریند.) اثر بهاء طاهر نویسنده مصری

2009 رمان «عزازیل» اثر یوسف زیدان نویسنده مصری

2010 رمان «ترمی بشرر» (با آتش می‌کشد) اثر عبده خال نویسنده عربستانی

2011 رمان‌های «القوس و الفراشه» (کمان و پروانه) اثر محمد اشعری نویسنده مراکشی و رمان «طوق الحمام» (طوق کبوتر) اثر رجاء عالم نویسنده عربستانی

2012 رمان «دروز بلغراد» (درزی‌های بلگراد. درزی‌ها یک فرقه اسلامی باطنی‌اند.) اثر ربیع جابر نویسنده لبنانی

2013 رمان «ساق البامبو» (ساقه خیزران) اثر سعود سنعوسی از کویت

2014 رمان «فرانکنشتاین فی بغداد» (فرانکنشتاین در بغداد) اثر احمد سعداوی از عراق

2015 رمان «الطلیانی» (ایتالیایی) از نویسنده تونسی شکری مبخوت

2016 رمان «المصائر: کونشرتو الهولوکاست و النکبة» (سرنوشت‌ها: کنسرت هولوکاست و روز نکبت. اشاره به روز نکبت‌باری در سال 1948 که فلسطین سقوط کرد و اسرائیلی‌ها نزدیک به 800 هزار فلسطینی را از خانه‌های خود راندند.) از نویسنده فلسطینی ربعی مدهون

2017 رمان «موت صغیر» (مرگی کوچک یا مرگ کوچک) اثر نویسنده عربستانی محمد حسن علوان

2018 رمان «حرب الکلب الثانیة» (دومین جنگ سگ) نوشته ابراهیم نصرالله نویسنده لبنانی

2019 رمان «برید اللیل» (پست شب یا پست شبانه) اثر هدی برکات از لبنان

2020 رمان «الدیوان الاسبرطی» (عنوان چند وجهی است. یکی از معانی آن، دفتری است که در آن روزنگاشت های لشکری ثبت می‌شده. معنای دیگر دیوان مجلس یا بخشی از دربار است. به هر حال می‌توان آن را دفتر اسپارتی یا همان دیوان اسپارتی یا مجلس اسپارتی ترجمه کرد) اثر عبدالوهاب عیساوی از الجزایر.

2021 رمان «دفاتر وراق» (دفترهای وراق یا صحاف. وراق یکی از حرفه‌های قدیمی پیش از پیدایش معجزه چاپ گوتنبرگی است که امروزه تماماً ناپدید شده است.) اثر جلال برجس نویسنده اردنی.