پژوهشگران معاصر ایران

«برای نیل به آرمان‌های بزرگ دو چیز لازم است: توانایی و پشتکار. توانایی در اختیار گروه بسیار محدودی است، اما پشتکار سخت و فرساینده و مداوم در توان بسیاری از مردم است که، اگر به کار گرفته شود، به ندرت بی ثمر می‌ماند و دلیلش این است که قدرت پنهان آن آهسته کار می‌کند و هر مانعی را در هم می‌شکند.» مجموعه پژوهشگران معاصر ایران با این پاراگراف از گوته آغاز می‌شود و خواننده در طول مطالعه این مجموعه به واقع به درک این جملات می‌رسد.

این مجموعه با تحقیق، تلاش، ممارست و قلم توانای هوشنگ اتحاد در 13 جلد توسط نشر فرهنگ معاصر به چاپ رسیده.
در جلد نهم اتحاد به مجتبی مینوی (1282-1355 ش) ادیب، محقق و عالم برجسته پرداخته است .

«درباره شخصیت او می توانم بگویم که بدبختانه نظیرش را نداریم. مینوی در ادبیات فارسی و عربی متبحر بود. شاید عده‌ای دیگر باشند که با او هم شأن باشند، اما مینوی، علاوه بر این، به چند زبان مهم اروپایی عمیقا آشنا بود و با ادبیات مغرب زمین از همان آغاز جوانی آشنایی پیدا کرده بود، بنابراین علاوه برتبحر در ادبیات خودمان، روش علمی و جدید تحقیق ادبی را می‌دانست و از این جهت آثارش برای پژوهندگان جوان سرمشق بود.(ناتل خانلری 1356)»

کتاب با شرح خصوصیات و اخلاقیات نیکوی مینوی و عقاید، تفکرات و دانش بی‌پایان او از زبان دوستان، آشنایان، اساتید و دانشمندان و محققان به‌نام همدوره‌ای و دوران‌های بعد آغاز می‌شود و در خلال خاطرات و تعریف و تمجید و گاهی هم گله‌مندی‌ها، به دستاوردهای بیشمار و بی‌نظیر مجتبی مینوی می‌پردازد و خواننده را در خلال داستان‌ها و روایات متعدد به دوران‌های گذشته می‌برد.

سید حسن تقی زاده، درمکتوبی که در 8 خرداد 1325 از اروپا برای ملک الشعرای بهار، وزیر وقت فرستاده می‌نویسد: «مشارالیه (مینوی) که مسلما یکی از اشخاص فاضل و ادیب درجه اول ایران است و از حیث عمق معلومات اسلامی و احاطه بر تاریخ اسلام و ایران دوره اسلامی و زبان فارسی و عربی و ادبیات آنها و مخصوصا آشنایی خیلی وسیع به تحقیقات علمای مغرب در این رشته‌ها و طریقه انتقادی اروپایی و تبحر کامل در کتب اسلامی از عربی و فارسی و وقوف برکتب شرقی و غربی در این رشته و مخصوصا آشنایی به کتابخانه‌های بزرگ اروپا، شاید بدون مبالغه، پنج نفر نظیر در بین فضلای ایران ندارد…»

«شگفت انگیز بود مردی به آن کم حوصلگی، همین که پای تحقیق علمی به میان می‌آمد و از او سوالی می‌شد ، یا همان جا جواب می‌داد یا می‌گفت تامل کنید تا به فلان کتاب رجوع کنم. آنگاه دور قفسه‌ها می‌گشت، کتابی را به دست می‌گرفت و عباراتی از آن را به عنوان شاهد پای تلفن می‌خواند. وقتی می‌پرسیدم : کی بود می‌گفت خودش را معرفی نکرد. طالب علمی سوالی داشت که جواب دادم. این همه اشتیاق و گذشت و تحمل در کار علمی در این عصر تولید و مصرف و محاسبات دقیق کامپیوتری برای من عبرت آموز بود.(هروی 1363)»

بخشی از کتاب به نمونه‌هایی از نثر مینوی اختصاص دارد که بسیار آموزنده و جذاب است:
«فلان روزنامه‌نویس به شما می‌گوید تعصب شرط مسلمانی است، بنده عرض می کنم تسامح داشتن و ترک تعصب کردن از واجبات آدمیت است. (تسامح 1331)»
جالب‌تر از همه آن است که نقطه نظرات و ایرادات مینوی در باب تسامح، دین، آزادی بیان و آزادی مطبوعات را که دراین مقالات می‌خوانی انگار که صاحب نظری در همین زمانه ما ( 1404) آن نقد را نوشته است.

نکته جالب توجه دیگر این کتاب بخش یادداشت‌ها است که اتحاد به زندگی‌نامه و احوالات اسامی متعددی که در خلال نقل قول‌ها در متن کتاب آورده پرداخته است و خواننده از خلال داستان اصلی پژوهشگر مورد بحث، به داستان و سرگذشت دیگرانی که نامشان در متن آمده هست هم می‌رسد و در جریان رویدادها و نکات بسیاری از آن عصر و دوران قرار می‌گیرد.

کتاب با فهرست جامع آثار، یادداشت‌ها، کتابنامه و فهرست اعلام به پایان می‌رسد که برای تحقیق و مطالعه علمی بسیار مفید و کاربردی است. و این همه با همت، دقت و صرف وقت بسیاری که  هوشنگ اتحاد در راه تالیف این 13 جلد گذاشته ممکن شده است.