ویرگول‌گذاری و مبانی نظری آن

کتاب ویرگول‌گذاری و مبانی نظری آن؛ کاربرد بجا و نابجای ویرگول شامل یازده بخش مهم است.

این یازده بخش به ترتیب عبارتند از:
پیش‌گفتار؛ جمله‌نشانه‌ها در گذشته و حال؛ ویرگول و درنگ؛ کاربرد نابجای ویرگول؛ قواعد ویرگول‌گذاری؛ نشانۀ درنگ؛ قواعد ویرگول‌گذاری در کتاب‌های درسی؛ مختصری دربارۀ جمله؛ ضمیمه؛ ویرگول در یک نگاه؛ واژه‌نامه توصیفی و کتاب‌نامه.
 

در بخش پیشگفتار به مشکلات «ویرگول‌گذاری» در تمامی زبان‌ها اشاره می‌کند و، بالأخص، به «ویرگول در خط فارسی» می‌پردازد. سردرگمی نویسندگان در به‌کارگیری ویرگول را می‌کاود و راهکار می‌دهد. دست می‌گذارد بر چهار مسئله اصلی در این تخصص. به باور ایشان، به ویرگول از چهار جنبه می‌توانیم بنگریم که تنها جنبه پایانی را در کتاب تشریح می‌کند: از جنبه دستور زبان.
 

فصل اول درباره جایگاه ویژه‌ای است که «نقطه‌گذاری» (به کار بردن نشانه‌های سجاوندی) دارد و اینکه در جامعه علمی ـ نگارشیِ ایران، آیا رویکرد نویسندگان و دستوردانان به کاربردِ نشانه‌های سجاوندی سنتی بوده یا علمی. در بیان جایگاه مهم نشانه‌های سجاوندی نقل مهمی دارد:
«کوچک را ناچیز شمردن خطای بزرگی است.»

پس از اختراع خط، انسان به «قرائتِ نگاشته‌هایش در میان مردم» احساس نیاز کرد. اندکی درباره خط و تاریخ خط صحبت می‌کند و همچنین اینکه این اختراع بار از دوش انسان برداشته‌است. خط یونانی را کامل‌ترین خط جهان برمی‌شمارد و برای خواننده توصیه گوش‌آویزی دارد: «خط، حتی اگر کامل باشد، تنها برای درست خواندنِ کلمه کفایت می‌کند، اما برای درست خواندن جمله به علائم دیگر نیاز است.»

بشر رفته‌رفته در هر علمی پیشرفت‌های شایانِ‌توجهی کرده‌است. ازآنجاکه خط [خط کامل مد نظر است] تنها برای درست خواندن واژه کافی است و نه برای جمله، نیازمندیم به تدوین قواعد «نقطه‌گذاری» یا «نشانه‌گذاری». از‌این‌رو انسان پیوسته برای «درست خواندنِ متن در میان جمع» علائمی را تدوین کرد.

مخترعانِ نشانه‌های درست‌خوانی، ابتدا، رویکرد گفتارمحور داشتند، اما با گذشت زمان، زبان‌شناسان و دستور‌نویسان به مسائلی همچون «آهنگ» و «تکیه» توجه و تأمل کردند و آهسته‌آهسته نشانه‌گذاری گفتارمحور جای خود را به نشانه‌گذاری نحومحور داد. جمله‌نشانه‌ها مخصوص تقسیم‌بندی جمله است. در این بخش با تاریخ نقطه‌گذاری از گفتارمحور به نحومحور آشنا خواهید شد.
 

در فصل دوم تناقض موجود در سخن و عمل دستورنویسانِ زبان فارسی راجع‌به ویرگول را شرح می‌دهد. سپس که خواننده را آماده می‌کند، درباره پنج واحد مهمِ زبرزنجیری، «تکیه»، «آهنگ»، «درنگ»، «امتداد» و «طنین» مفصل توضیح می‌دهد. نویسنده و خواننده فارسی باید با تکیه و آهنگ آشنا باشد. دو نقل‌قول مهم این بخش عبارتند از:

• «درنگ را می‌توان حذف کرد، بدون اینکه تغییری در معنای گفتار ایجاد کند.»
• «درنگ در گفتار می‌تواند مبنایی استوار برای ویرگول‌گذاری در نوشتار باشد.»

 
در سومین فصل نویسنده درباره اینکه کجای جمله نباید ویرگول بنشانیم آموزش می‌دهد. این آموزش‌ها را در شش قاعده با تبصره‌هایی به تفصیل توضیح داده‌است.

 
فصل چهارم به آموزش اینکه ویرگول باید در کجای جمله بیاید می‌پردازد و آن را در ۱۸ قاعده و چند تبصره به خوانندگان می‌آ‌موزد.

در فصل پنجم نشانه درنگ را برای خط فارسی معرفی و مشخص می‌کند و قرار می‌گذارد که من‌بعد، از این نشانه برای درنگ کمک بگیریم، همان‌طور که گذشتگان، در طول تاریخ، نشانه‌های بسیاری را برای هرچه بهترخوانیِ متن اختراع کرده‌اند. در پایان نیز دفاعیه‌ای در مخالفت با روش کسره‌گذاری ارائه می‌کند.

 
فصل ششم به نقد دو کتاب مهم درسی  که در آن به دبستانی‌ها آموزش ویرگول‌گذاری داده‌اند، اختصاص دارد.

 
ضمیمه شامل مختصری درباره جمله و دستورزبان، از نوع «دستورِ وابستگی» است؛ آگاهی از دستورزبان برای به‌کارگیریِ نشانه‌های سجاوندی، به‌ویژه ویرگول، واجب است. در ۳۷ مطلبِ کلیدی آموزش اجمالی‌ای را در این خصوص مطرح می‌کند.

 
در بخش ویرگول در یک نگاه نیز در یک جدول مهم‌ترین نکته‌های ویرگول‌گذاری را به‌سهولتِ هرچه تمام یادآوری می‌کند.

 
واژه‌نامه توصیفی هم همان‌گونه که از نامش پیداست، اصطلاحات تخصصی به‌کاررفته در کتاب را به‌کوتاهی توضیح داده‌است.

کتاب ویرگول‌گذاری و مبانی نظری آن را رحمان افشاری نوشته است و می‌تواند برای ویراستاران و علاقمندان به زبان فارسی مفید و کاربردی باشد.

از رحمان افشاری پیش از این ترجمه کتاب‌هایی چون فلسفه از روشنگری تا امروز، راهنمای مطالعه سنجش خرد ناب و هنر چیست به چاپ رسیده است.

بخشی از کتاب

کاربرد درست نشانه‌ی ویرگول در تمام زبان‌ها با دشواری‌های فراوان روبروست. این دشواری‌ها را می‌توان به‌طور عمده به سه دسته تقسیم کرد:

1.برای کاربرد درست ویرگول اطلاع عمومی از دستور زبان ضروری است. اگرچه دستور زبان در طول تحصیل آموزش داده می‌شود، اما اکثر افراد آن را فراموش می‌کنند و رغبتی به فراگیری مجدد آن نشان نمی‌دهند.

2.تعداد قواعد ویرگول چندان زیاد است که در زبان‌های اروپایی برای این منظور کتاب‌های مستقل نوشته‌اند. فراگرفتن و به کار بستن تمام این قواعد کار هر فرد نیست و در برخی مواقع، به‌ویژه در انتشار کتاب و روزنامه و مجله، کاری تخصصی است.

3.قواعد ویرگول تابعی از زبان و دستور زبان است و نمی‌توان برای تمام زبان‌ها قواعدی یکسان و جهان شمول نوشت.

نویسنده معرفی: سید امیر سبحانی