“به من بگو چه می­‌خوری تا بگویم که هستی” بریا ساوارین خوراک‌شناس فرانسوی

اهمیت غذا در ادبیات و نقش آن در مطالعات جنسیتی که فردیت و هویت سرکوب­‌شده‌ی زنان را اثبات می­‌کند، حوزه‌ی مطالعاتی جدیدی است. غذا و آشپزی همواره ارتباط تنگاتنگی با زنان و زندگی­شان داشته است. شاید زنان در دوره ای از تاریخ محدود به آشپزخانه، پختن غذا و خانه‌داری بودند اما امروز آشپزخانه و پخت‌­و­پز برایشان ابزار و روشی است که به کمک آن به بیان هویت خود می‌­پردازند.

غذا و ارتباطش با هویت زنانه، خانه داری و سرکوبی که جامعه مردسالار بر زنان تحمیل کرده است در بسیاری از آثار ادبی زنان دیده می­شود. یکی از نویسندگانی که هنر آشپزی را در اثر خود به کار گرفته است ژوان هریس است. او در سومین رمانش به نام شکلات قدرت جادویی شکلات و شیرینی های دست­سازِ وین روشه، شخصیت اصلی داستان، و تأثیر آن بر مردم روستا را  نشان می­دهد. اثری که در آن عقاید و باورهای فرهنگی و سنتی مردم به چالش کشیده می‌­شود و هویت فرهنگی باز تعریف می­‌گردد.

رمان شکلات با رسیدن وین روشه، مادری جوان و مجرد،  به همراه دخترک شش‌­ساله­‌اش به دهکده­‌ی لانس­کُنه آغاز می­‌شود. این دهکده­‌ی ­خیالی جایی میان شهر بوردو و تولوز فرانسه است. تصور کنید زنی جوان درست یک روز پیش از آغاز دوره‌ی پرهیز، روزه و ریاضت به روستایی قدیمی و سنتی برسد و شکلات فروشی­‌اش را افتتاح کند آن هم دقیقاً روبه­‌روی کلیسا و مقابل چشمان پر از سوءظن کشیش جوان و متعصبی چون فرانسیس رینو که این اتفاق را زنگ خطر قلمداد می­‌کند.

از نظر او این فروشگاه شکلات نزدیک کلیسا قرار است مردم را وسوسه کند و فریب دهد. کشیش رینو او و دخترش را پلید و شیطانی فرض می‌­­کند مخصوصاً وقتی که متوجه شد آنها به کلیسا هم نمی‌­روند و این یعنی آغاز دشمنی پنهان و تقابل زن و کشیش و یا به تعبیر کشیش رینو: “کلیسا، نه شکلات!” و هرچه به عید پاک نزدیک‌تر می‌­شوند نزاع میان کلیسا و شکلات فراتر می‌­رود و اتفاقاتی می‌­افتد که کتاب را خواندنی و جذاب کرده است.

زمینه و سبک

کتاب تقریباً متعلق به بیست سال پیش است اما همچنان حس تازگی دارد و اکنون هم می‌توان آن را درک کرد. داستان کتاب بی­‌زمان است. شهر حس و حال قدیمی دارد گویی روستا به خواب رفته و در طول سالیان بدون هیچ تغییری به همان شکل مانده است. روستایی سراسر تعصب با کشیشانی چون فرانسیس رینو که نمی‌­گذارند زندگی مردم روستا با زمان جلو برود. انگار که زمان متوقف شده و سالهاست چیزی در آنجا عوض نشده است.

داستان از زاویه دید وین روشه شخصیت اصلی کتاب روایت می­‌شود اما فصل­‌هایی را هم کشیش روایت می­‌کند. مردی که از ایدئولوژی برای کنترل کردن مردم استفاده می­‌کند و مذهب را آن­طور که می­‌خواهد تعبیر می‌کند نه آن­طور که واقعاً هست. به تعبیر وین روشه آن­ها کسانی هستند که ایمان ندارند و اهمیتی به خدا نمی‌­دهند و فقط به کلیسا می‌روند.

با اینکه دو زاویه دید در داستان وجود دارد اما وین روشه شخصیت محوری داستان است و رمان حول محور این زن جوان، رازآلود، با اراده و آزاد می‌چرخد که تصمیم می‌­گیرد طبق شرایط خودش زندگی کند و پس از مدت‌ها خانه‌به‌دوشی او و دخترش این روستا را برای زندگی و راه انداختن کسب‌وکار انتخاب می­‌کنند. تصمیم این مادرِ تنها و مجرد را می‌توان نوعی به چالش­ کشاندن و تحّدی از نقش­‌های جنسیتی سنتی و توقعات جامعه دانست.

خواندن این کتاب شبیه خوردن خوشمزه‌ترین شکلات­‌ها و شیرینی‌هاست. کتابی مسحورکننده که بوی کاکائو و شکلات از لابه‌لای کلمات به مشام خواننده می­‌رسد و آنها را به دل قصه می‌­برد. سبک نویسندگی ژوان هریس به خاطر همین قدرت توصیفات عالی او منحصر به فرد است و غذاها، شخصیت‌ها و مکان‌ها را وارد زندگی خواننده می­‌کند و صرفاً برای پیشبرد داستان نیست.

پیشنهاد: این قصه بدون شک طرفداران شیرینی و شکلات را راضی می‌­کند. پس اگر رژیم هستید کتاب را نخوانید و اگر رژیم ندارید موقع خواندن، مقداری شکلات کنار دستتان بگذارید!

 وین روشه، آشپز یا جادوگر

زن شکلات­هایش را با جان و دل و با دست­هایش درست می­‌کند، مردم را به مغازه‌اش دعوت می‌کند و دوستی‌های نزدیکی را با مردم به خصوص زنان روستا شکل می­‌دهد. قدرت جادویی او در دانستن شکلاتِ محبوب آدم‌ها و رفتار خوب و درستش حتی نسبت به کسانی که با او برخورد بدی دارند و غریبه­‌ها را سخت می‌­پذیرند بسیار خلاقانه است چرا که همیشه دلیل رفتارهایشان را پیدا می­‌کند و به دنبال راه‌حل مشکل و شناساندن صلح درونی‌شان است. او هنجارها را زیر پا می­‌گذارد و نیازهای پنهان افراد را ارضا می‌کند.

ترکیبات منحصر به فردش که از طریق کتاب‌های آشپزی قرن‌ها پیش و بریده­‌های روزنامه به دست آمده است قدرت جادویی دارند چون هم نیازهای جسمی و هم روحی آدم‌ها را برآورده می­‌کنند. فرآیند آشپزی همچون یک عمل مقدس آشپز را به مهمانانش نزدیک می‌­کند و بر طرز فکر و اعمالشان اثر می‌­گذارد. این عمل مادی و حسی هم می‌تواند به معنویت و تعالی برسد چرا که باعث تقویت روحی می­‌شود. آغوش او برای همه باز است، سوال نمی‌­پرسد، قضاوت نمی‌­کند و به دنبال سپاسگزاری نیست.

زنان و غذا

دوستی‌های نزدیک او به ویژه با شخصیت‌های آرماند و ژوزفین حمایت‌های عاطفی را به وجود می‌آورد که پیوندهای عمیق و محکم زنان را برجسته می­‌کند. آرماند پیرزنی است بیمار، او دیابت دارد و از خوردن شکلات منع شده است اما فهمیده است که باید از تک‌تک لحظه‌های زندگی‌اش لذت ببرد بنابراین همیشه به مغازه شکلات‌فروشی می‌رود و آنجا است که موفق می­‌شود با کمک وین روشه با نوه‌­اش قرارهای پنهانی بگذارد. ژوزفین هم زنی است که به سبب دوستی با او قدرت زندگی کردن پیدا می‌­کند و جرئت می­‌کند از شوهر ظالمش جدا شود و از شخصیت بیچاره‌ای که آزار می­‌بیند به زنی مستقل و قوی تبدیل شود.

شکلات همان است که ادبیات می­‌خواهد باشد. شاید به ظاهر برای سرگرمی و لذت اما در واقع و در لابه‌لای سطرها می‌توان زندگی را فهمید. آنجاست که شکلات‌ها و خوراکی‌های رنگارنگ قدرت جادویی پیدا می‌کنند و زخم‌ها را التیام می‌بخشند.

آشپزی در رمان

مهم‌ترین و برجسته‌ترین عمل وین روشه در این رمان مهارت آشپزی اوست. آشپزی در این رمان چندوجهی است و همان‌طور که اشاره شد مفاهیم سنتی که زن را محدود به بودن در آشپزخانه می­‌کرد به چالش کشیده است. او از آشپزی نه به عنوان ابزار تبعیت و اطاعت بلکه منبعی برای توانمند سازی و قدرتمندی استفاده می‌کند. او مغازه شکلات فروشی‌­اش را باز می‌­کند و هنر و مهارتش به او استقلال مالی و توانایی اداره زندگی خود و دخترش را می‌­دهد.

عمل آشپزی او شکلی از نافرمانی در مقابل ارزش‌های سنتی و متعصبانه­‌ی روستا است. نقش‌های جنسیتی قدیمی که زن‌ها را به ماندن در آشپزخانه فرا می‌خواند اما آشپزی او در این­جا نوعی مخالفت محسوب می­‌شود. محدودیت‌های آشپزخانه را کنار می‌­زند و از آن به عنوان فضایی برای خلاقیت و استقلال استفاده می­‌کند. آشپزی کردن او به گسترش ارتباطش با مردم روستا منتهی می‌شود. شکلات و شیرینی‌های او هم برای لذت بردن آدمها و هم التیام دردهایشان استفاده می‌­شود و به افراد از نظر عاطفی و روحی کمک می‌کند که این هم به نوعی به چالش کشیدن خدمتِ صرف زنان برای رفع نیازهای جسمی خانواده است.

هر ژانری در ادبیات سمبل یا نمادی به عنوان کاتالیزور یا محرکی برای بیان عواطف و پالایش روانی عمل می‌کند و در اینجا آشپزی و جنبه‌ی خلاقانه و نوآورانه غذا نشان دهنده‌ی آن عواطف است. اهمیتش آنجا است که به غذا (در این رمان خوراکی‌ها و شکلات‌ها) فراتر از نقش سیر کردن و رضایت جسمانی بعد از غذا خوردن می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه به عنوان برقرارکننده‌ی ارتباط موثر، دگرگون‌ساز و التیام‌بخش عمل می‌کند. در این کتاب خوردنی‌های لذیذ مغازه‌ی وین روشه نماد و استعاره‌ای برای بیان عواطف، هویت فرهنگی و تحول شخصی است که همانند ابزاری برای روابط و توانمندسازی به خصوص زنان عمل می‌کند.

“گاهی زندگی صرفا درباره قهوه است و اینکه یک فنجان قهوه چقدر صمیمیت می­‌آورد” این را ریچارد براتیگان می­‌گوید. در مورد این کتاب اما می‌توان گفت شاید هم زندگی درباره‌ی یک شکلات باشد، آن­گاه که هرشکلات آغازی می‌شود برای دوستی، برای گفتگو و برای تغییر.

گفتگو در خلال خوردن همواره با انسان بوده است. خوراکی‌های شکلات‌فروشی مردم روستا را به نگرش جدیدی فرامی­‌خواند: امتحان کنید، بچشید، قوای حسی‌تان را به کار بگیرید و لذت ببرید که به تعبیر شخصیت اصلی داستان زندگی چیزی جز شادمانی نیست. او می‌­خواهد به ما بگوید که انسانیم و برای درک ایده‌ها و معنا باید قوای حسی‌مان را هم درگیر کنیم، متعصب نباشیم و گاهی هم برای شادی روح و روانمان شکلات بخوریم!

فروشگاه کوچک شکلات‌فروشی در جایی باز شده است که قواعد و اصول اخلاقی ثابت و سختی بر مردم حکمفرماست اما به مکانی برای ارتباطات اجتماعی و شکستن موانع اجتماعی و جنسیتی تبدیل می­‌شود. مکانی همگانی که آدم‌ها کنار هم جمع می‌­شوند و از خوردن و معاشرت با یکدیگر لذت می‌برند. این یعنی صرفاً برای رفع گرسنگی جسمانی نیست و به آنها لذت می‌­دهد و خوشحالشان می­‌کند. آدم‌ها به آنجا می‌آیند رازهایشان را می‌گویند خود واقعی­شان را نشان می‌دهند.

درباره نویسنده

ژوان هریس در شهر بارنزلی بریتانیا از مادری فرانسوی و پدری انگلیسی در سال 1964 متولد شد. او در دانشگاه کمبریج زبان‌های قرون وسطایی و مدرن خواند و پانزده سال معلم بوده است. ژوان هریس تاکنون پانزده رمان، دو مجموعه داستان کوتاه و سه کتاب آشپزی نوشته است. شهرت عمده‌ی او به خاطر رمان شکلات بود که در سال 1999 به چاپ رسید و فیلمی که از روی آن با بازی ژولیت بینوش و جانی دپ ساخته شد نامزد جایزه اسکار شده است.

هریس در مورد کتاب شکلات می‌گوید که وقتی دخترش سه ساله بود آن را نوشت و اولین بار بود که احساس می­‌کرد مثل یه مادر می‌نویسد و تلاش می‌­کرد حس مادرانه‌اش را هنگام نوشتن این کتاب منتقل کند. همچنین خیلی از شخصیت‌های این رمان را از اعضای خانواده خودش الهام گرفته است.

نویسنده معرفی: سارا موسس‌پور

شکلات