شب هول
خلاصه داستان
به دلیل این‌که این داستان یک رمان‌نو محسوب می‌شود ارائه‌ی یک خلاصه از آن کار دشواری است. چنان‌که در این سبک، نویسنده بیشتر به ادبیات و زیبایی‌شناسی کلمات توجه می‌کند تا قصه، و همین موجب فاصله‌گذاری بین خواننده و اثر می‌شود. اما به طور کلی داستان یک خطی کتاب این است: سه روایت از سه شخصیت که نقطه‌ی تلاقی‌شان بیماری است؛ اسماعیل پدرش ابراهیم را که فرتوت و بیمار است برای معالجه از اصفهان به تهران می‌برد و در این بین خاطرات سه نسل پشت سر هم و روایتی از تاریخی که اصفهان و تهران پشت سر گذاشته است گفته می‌شود.
راوی (هدایت اسماعیلی) نیز استاد دانشگاهی است که در حال تمام کردن رمان ناتمام خود است و یادآوری ماجراهایش با همسر بیمار خود و حلقه‌ی داستان‌خوانی و نقد با دوستانش. هادی ابراهیمی یهودی مسلمان شده و ساواکی که به عیادت همسرش در بیمارستان می‌رود. سرنوشت هر سه این شخصیت‌های اصلی در هم گره خورده است و یک سرمنشاء دارد. هرمز شهدادی در این بازیابی گذشته به دنبال ریشه‌های شر در تاریخ ایران می‌گردد.
در این رمان که به سیاق جریان سیال ذهن نوشته شده است؛ جابه‌جایی روایت‌ها، شکست یک روایت با روایت دیگری، نام‌های بسیار شبیه به هم، استفاده از کهن‌الگوها و تداعی داستان‌های آفرینش (داستان ابراهیم و اسماعیل)، تک گویی درونی شخصیت‌ها در کنار حضور راوی سوم شخص، تنوع فضا، واژگان غنی و… یافتن خط روایت اصلی را برای خواننده دیریاب می‌کند. به عبارتی دیگر شب‌هول روایتی درهم پیچیده از شبی هولناک است که بر جان و پیکر نویسنده، خواننده و جغرافیای تاریخی زیست‌شده‌اشان حمله‌ور شده است.
درباره نویسنده
هرمز شهدادی در سال ۱۳۲۸ در نائین متولد شد. او در رشته‌ی علوم سیاسی دانشگاه تهران درس خواند و در اواخر دهه‌ی پنجاه به آمریکا مهاجرت کرد. پیش از رفتن از ایران، آثاری در حوزه‌ی نقد چاپ کرده و همین‌طور دو داستان یک قصه‌ی قدیمی و شب هول را منتشر کرد. انتشار شب هول در واپسین روزهای رژیم پهلوی و خروج او از ایران، از او یکی از مرموزترین شخصیت‌های ادبیات فارسی معاصر را ساخت.
ابتدا کتاب به دلیل شرایط بحرانی و انقلابی انتشارش، مورد توجه قرار نگرفت. سپس ممنوعیت‌های جدید راه را برای دیده شدن آن بست. در همین حین هرمز شهدادی که مشغول ادامه تحصیل در آمریکا و سپس گرفتن کرسی استادی در دانشگاه MIT بود، هیچ کوششی برای معرفی اثر خود نکرد. هر چند شب هول که یکی از اولین آثار در سبک رمان‌نو در ایران محسوب می‌شود، بالاخره راه خود را پیدا کرد، هر چند از مسیر انتشارات زیرزمینی. طی این سال‌ها شهدادی کماکان خود را دور از دنیای ادبیات نگاه داشته است.
گفتنی است که هرمز شهدادی در سال‌های فعالیت ادبی‌اش به جُنگ اصفهان متمایل بود؛ یک مکتب ادبی نواندیش در زیبایی‌شناسی داستان، که هوشنگ گلشیری، محمد حقوقی، ابوالحسن نجفی و… در اصفهان بنا گذاشتند. ردپای این گرایش در داستان شب‌هول به خوبی مشخص است و او در این اثر از حلقه‌ی دوستان اهل ادبیاتی می‌نویسد که دور هم جمع می‌شوند و به نوعی متفاوت با جریان روز می‌اندیشند. بر همین اساس یکی از برداشت‌های غالب این است که شخصیت راوی رمان، برگرفته از ابوالحسن نجفی است.
قسمتی از کتاب شب هول
وحشت همیشه با ماست. مثل خدا که همیشه با ماست. باورمان نمی‌شود که می‌شود نترسید. همان‌طور که باورمان نمی‌شود که می‌شود خدایی نباشد. حتی تصورش برایمان مشکل است. لاک‌پشت بدون لاک تاب هوا را هم ندارد. و ترس لاک ماست. پوسته‌ای سخت است که از فضای بیرون، از هوای بیرون و از نفس آدم‌های بیرون جدایمان می‌کند. همیشه محتاطیم. به کوچکترین حرکت ناآشنایی سرمان را می‌دزدیم و در درون پوسته‌ی ترس پنهان می‌شویم. نفوذ ناپذیر و جامد.
در درون این قشر ضخیم است که کابوس‌هایمان عذابمان می‌دهد. در درون این قشر ضخیم است که بیداریم، می‌بینیم، می‌شنویم، و همه گمان می‌کنند که سنگیم، نمی‌بینیم، نمی‌شنویم، خوابیم. و یا، اگر خیلی هوشیارمان بپندارند، فکر می‌کنند پذیرفته‌ایم. خدایمان هم همین‌جاست. زیر لاک ماست. بند نافی است که مارا به دنیای بیرونی پیوند می‌دهد. اگر او نباشد چه کسی بازگویی رنج‌هایمان را بشنود؟ باور نمی‌کنیم که حیات همین است. همین که برما گذشته است. بر ما که قهرمان نیستیم. لاک‌پشت هم نیستیم.
نظرات دیگران
هوشنگ گلشیری: «شب هول، تقلیدی است از کارهای خود من. خود من هم جزو شخصیت‌های رمان هستم اما آن را نمی‌پسندم. شیوه‌ی نوشتن، جمله‌بندی و نگاه از بره گمشده راعی گرفته شده، با من نیست که درباره این رمان داوری کنم.»
روح‌اله کاملی: «شب هول، با زمان بیرونی طولانی که چندین قرن را در بر می‌گیرد و با حضور و تناوب چندین شخصیت و تناوب فضاها در هنگام خوانش و حتی در ذهن خواننده یکپارچه و مستحکم جلوه می‌کند. شهدادی برای پیوند این عناصر مختلف و متفاوت از تکنیک‌های رایجی چون فاصله‌گذاری، برش صفحه، درشت کردن حروف، تغییر نوع فونت، تغییر نثر و شمایل نگارش و نام یا شماره‌گذاری استفاده نکرده. در موارد معدود که گسست ناگزیر بوده، یکی دو خط سفید فاصله انداخته بین دو متن و تمام. شب هول از لحاظ شمایل نگارش و چاپ شبیه یک تک داستان به نظر می‌رسد. مثل داستانی یک تکه و ۳۰۰ صفحه‌ای.»
منابع
- گفتگوی هوشنگ گلشیری با نشریه آدینه
- سایت مد و مه، تحشیه‌ای بر شب هول
یک دیدگاه در “شب هول”
کتاب شب هُول، رُمانی است اثرِ دکتر هرمز شهدادی، نویسنده و استادِ دانشگاهِ مؤسسه فناوری ماساچوستِ آمریکا. درون مایه ی این رُمان ممنوع الچاپ، اجتماعی است که محور اصلی آن موضوع تاریخ روشن‌فکری در ایران است. نقد چالشی مقوله ی دین و مذهب، از دیگر موضوعاتی است که خالق اثر به آن پرداخته.
فُرم روایی داستان رُمان شب هول، در قالب خاطره و یادآوری است که با تکنیکِ روایی جریان سیال ذهن روایت می شود. و از لحاظ زمانی فی مابین دو جریان تاثیرگذار بر تاریخ معاصر ایران، یعنی انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی سال ۵۷ واقع شده است. همچنین از نظر مکانی و جغرافیایی محدود به استان اصفهان و توابع ، علی الخصوص شهر نائین است.
رُمان شب هول، از نظر داستانی قصه ی بسیار جذاب و دلنشینی دارد که متاسفانه در جریان شرح و تفسیرهای تاریخی مورد نظر در پسِ ذهن نویسنده اش، که کاملاً هم با قصه مرتبط است، خفه شده و عقیم می ماند و همین امر باعث ایجاد خلأ بین مخاطب و اثر می‌شود!
در نهایت امر و به عنوان نکته آخر باید متذکر شد که اثر مورد بحث، مثلِ کودکی است که به علت سهل انگاری والدینش در عنفوان زندگی با آتیه ای که پیش رو داشت، ناکام از دنیا می رود…