جریان‌های پنهان خانوادگی

جریان‌های پنهان خانوادگی، جستاری از افسانه نجم‌آبادی، استاد دانشگاه هاروارد است که برای اولین‌بار در سال ۱۴۰۰ به زبان انگلیسی منتشر شد. این اثر به مضامینی همچون، عشق، چندهمسری، ازدواج و تغییرات اجتماعی در ایرانِ اوایل قرن بیستم می‌پردازد. نشر بیدگل این نمونه‌پژوهی را در سال ۱۴۰۲ با ترجمهٔ محمد سروری‌زرگر در اختیار علاقه‌مندان قرار داد.

افسانه نجم‌آبادی استاد دانشگاه ساکن آمریکا، سال‌ها پس از مرگ پدرش با تلفنی از ایران خبر مهمی را دریافت می‌کند؛ خبری که پرده از راز مهم خانوادگی بر می‌دارد: پدرش سال‌ها پیش ازدواج مخفیانه کرده است و حاصل آن ازدواج، دختری به نام میناست که اختلاف سنی زیادی با افسانه ندارد. این خبر سال‌ها بعد به ایده اصلی این کتاب بدل شد. 

نویسنده در ابتدا ماجرا را پیگیری نمی‌کند؛ اما در اوایل دهه هشتاد شمسی، طی سفرش به ایران با خواهرش مینا ملاقات می‌کند. این ملاقات منجر به دیدارهای بیشتر با فامیل و خانواده پدرش می‌شود. نجم‌آبادی روایت می‌کند که در ابتدا صرفاً کنجکاوی برای یافتن علت ازدواج دوم پدرش منجر به این دیدارها می‎‌شد، اما رفته‌رفته سؤالات دیگری در ذهنش نقش می‌بندد که باعث می‌شود به‌گفته خودش، سال‌ها نقش کاراگاه خانواده را ایفا کند.

نجم‌آبادی بر این نکته تأکید می‌کند که چگونه ازدواج دوم که در طول دهه‌ها علنی و قانونی بوده است به تدریج در نسل پدرش بین مردان روشنفکر و تحصیل‌کرده رنگ‌و‌بوی ناپسند گرفت و این گروه اجتماعی باوجود داشتن پشتوانه قانون و حمایت اجتماعی از علنی‌کردن ازدواج دومشان خودداری می‌‌کردند. این الگوی تکرارشونده روشن می‌کرد که خانواده نجم‌آبادی تنها یک نمونه عجیب و استثنائی نبود. بررسی علل این موضوع یکی از مطالب مهمی‌ست که نویسنده در کتاب مطرح کرده است.

جریان‌های پنهان خانوادگی از آن دست کتاب‌هایی‌ست که مقدمه و پیشگفتار خواندنی و پرباری دارد. نویسنده در ابتدا از ایده اصلی کتاب و موانع نوشتنش به‌عنوان مورخ سخن می‌گوید. همچنین آرشیو زنان قاجار را مهم‌‌ترین منبع کتاب معرفی می‌کند: زنان قاجار، آرشیوی‌ست دیجیتالی از نامه‌ها و مصاحبه‌های متعلق به زنان قاجار که سال‌ها پیش‌‍‌‌از نگارش این کتاب، با پشتکار افسانه نجم‌آبادی و همکارانش راه‌اندازی شد.

در فصل اول (ازدواج از سر عشق) نویسنده از تأثیرگزاری حکومت بر فرهنگ مردم صحبت می‌کند و شرح می‌دهد که چگونه با روی‌کار‌آمدن طبقه روشنفکر و مشروطه‌خواه و تمایل به ایجاد حکومت بوروکرات، ازدواج سنتی کاهش یافت و تمایل به ازدواجِ باشناخت افزایش پیدا کرد. بررسی‌ میزان تأثیرگزاری ادبیات عاشقانه اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بر تعریف توده مردم از عشق، از دیگر موضوعات مورد بحث در این فصل است.

نجم‌آبادی در فصل دوم تحت عنوان اشیاء، با موشکافی اشیا‌‌ء روزمره اوایل قرن بیستم مانند نامه‌ها، لباس‌ها، عکس‌ها و… نشان می‌دهد که وسایل ساده و روزمره در شکل‌گیری عادات و روش‌های زندگی تأثیر زیادی دارد و چگونه هر وسیله جدید با خودش اسلوب جدیدی برای انجام امور به‌همراه می‌آورد.

در فصل سوم (معنای ازدواج) نویسنده برداشت‌های گوناگون از ازدواج در دهه‌های مختلف اوایل قرن بیستم و تفاوتشان با یکدیگر را مطرح می‌کند و با رویکردی نمونه‌پژوهانه بررسی می‌کند که چگونه مُتعه (صیغه) اوایل قرن بیستم بین طبقه متوسط، رنگ‌و‌بوی ناپسند گرفت. همچنین در این فصل نحوه واکنش زن‌ها هنگامی که از ازدواج دوم همسرانشان باخبر می‌شدند نیز شرح داده می‌شود.

دگرگونی‌های شهری آخرین فصل کتاب است. نجم‌آبادی در این فصل، پرسش مهمی مطرح می‌کند: «چگونه معماری خانه‌ها و محله‌ها به‌ زوج‌محورشدن خانواده‌ها کمک کرد؟»
باور مردم همیشه بر این بوده است که رفتار و خلق‌و‌خو بر معماری خانه‌ها و محله‌ها تأثیرگزار بوده است. نویسنده در این فصل از زاویه تازه‌ای نگاه می‌کند و از تأثیر معماری بر خلق روش‌ها و سبک‌های جدید زندگی صحبت می‌کند.

جریان‌های پنهان خانوادگی، کتابی نسبتاً خوش‌خوان با لحنی ساده است؛ اگرچه کتاب را می‌توان در دستهٔ کتاب‌های اجتماعی طبقه‌بندی کرد؛ اما وجه‌تمایز این کتاب با سایر کتاب‌های نوشته‎ شده اجتماعی، این است که خواننده در بخش‌هایی از کتاب با اثری خودزندگی‌نامه‌ای‌ نیز مواجه می‌شود. افسانه نجم‌آبادی با ظرافت بخش‌هایی در قامت نویسنده جستاری‌اجتماعی با رویکردی دقیق و تحلیلی به بررسی تحولات اجتماعی می‌پردازد و در بخش‌هایی دیگر در قامت یکی از شخصیت‌های حاضر از عمق احساساتش در مواجهه با مسائل ذکرشده پرده بر می‌دارد؛ این موضوع باعث می‌شود تا خواننده بیشتر با کتاب ارتباط برقرار کند.

افسانه نجم‌آبادی، نویسنده، پژوهشگر حوزه زنان و استاد دانشگاه در ۸ دی ۱۳۲۵ در تهران متولد شد. پس از گرفتن ارشد فیزیک از دانشگاه هاروارد، به مطالعه‌ در حوزه زنان، تاریخ‌نگاری و جنسیت روی آورد و سال ۶۳ دکتری جامعه‌شناسی خود را از دانشگاه منچستر اخذ کرد.

افسانه یکی از نوادگان شیخ‌هادی نجم‌آبادی، از علمای مشروطه‌خواه قرن سیزدهم و چهاردهم هجری است. نجم‌آبادی‌ها از خاندان‌های مهم قاجارند که در دو قرن اخیر در علوم مختلف تأثیرگزار بوده‌اند.

از او کتاب‌های حکایت دختران قوچان و زنان سبیل‌دار و مردان بدون ریش به فارسی منتشر شده است.

بخشی از کتاب

*آدمی باید خود را از قید چنین توهمی رها کند که این رویدادهای عظیم‌اند که تأثیرات بنیادین را بر افراد به جا می‌گذارند. این رویدادها بیش از هر چیزی عمیقاً و به طور مستر تحت تأثیر فجایع کوچکی هستند که زندگی روزمره را تشکیل می‌دهند.

*همان‌گونه که مشاهده کردیم، ازدواج‌ها در خانواده‌های شهری بزرگ بیشتر بین‌خانوادگی بود. گاهی، زنی که بیرون از این شبکه خانوادگی بود با معظلاتی مانند خصومت بستگان شوهرش روبه‌رو می‌شد. ما حتی در نسل عباس و فری هم شاهد این موضوع بودیم؛ اما دو نسل قبل‌تر به نظر می‌رسد ازدواج سوم آشیخ‌مهدی نیز معضلات مشابهی به دنبال داشته است.

نویسنده معرفی: نسترن صبری