محمدعلی جمالزاده؛ راهگشای داستان فارسی

محمدعلی جمالزاده؛ راهگشای داستان فارسی

محمدعلی جمالزاده راهگشاست؛ او آغازگر راهی بود که می‌توان آن را داستان‌نویسی به شکل امروزی در ادبیات فارسی دانست. درست است که ما پیش از این داستان و قصه داشتیم، یا حتی تجربه‌هایی نزدیک به شکل امروزی داستان، اما جمالزاده بود که آن را به شکلی درست و آگاهانه به‌کار برد.

اهمیت جمالزاده تنها در این نیست که داستان کوتاه به معنی فنی و امروزین آن نوشت، بلکه درعین‌حال آن را همراه با حال و هوای شرقی و موضوعات اجتماعی ایران کرد. موضوعات اجتماعی او اگرچه مسائل آن زمان ایران یعنی حدود صدسال پیش بودند، اما نگاه و بیانش به شکلی است که این داستان‌ها هنوز هم خواندنی هستند و با خواننده امروز ارتباط می‌گیرند.

اولین اثر چاپ شده جمالزاده یکی بود یکی نبود است که آن را طی چهارسال نوشت. برای آشنایی بیشتر با این مجموعه داستان و ویژگی‌هایش، مطلب افسانه دهکامه را بخوانید.

جمالزاده شکر است مردانی که در هرکدام از هفت داستان‌ مجموعه یکی بود و یکی نبود حضور دارند، تکه‌های محمدعلی جمالزاده‌اند که هربار بخشی از جامعه ایرانی در آستانه‌ی قرن جدید را به چشم می‌بینند و موضوعی اذیت‌شان می‌کند. تکه‌هایی که در یک کل واحد به هم وصل می‌شوند و انسان مسئله‌دارِ ایرانی را که پا به قرن بیستم میلادی (چهاردهم شمسی) گذاشته است و می‌خواهد پیشرفت کند، می‌سازند. انسانی که تازه ابتدای راه است و کورمال کورمال در تاریکی راه می‌رود تا بتواند در میان جهل آن زمان چراغ راهی پیدا کند.

حالا که با اولین اثر چاپی جمالزاده و ویژگی کار او آشنا شدید، خوب است که معرفی هم از زندگی و روزگارش داشته باشیم. در کنار آن کتاب دیگرش به اسم دارالمجانین را معرفی می‌کنیم که گوشه چشمی هم به صادق هدایت داشته و در روزگار خودش سروصدا بپاکرده.

درباره اهمیت کار جمالزاده و تأثیرش در داستان کوتاه فارسی کتاب بسیار خوبی توسط دو پژوهشگر غیر ایرانی هم نوشته شده. میشل کویی پرس سال 1362 از دانشگاه تهران مدرک دکترا گرفت و موضوع دانشنامه‌اش جمالزاده بود. این اثر در کتابی با نام سرچشمه‌های داستان کوتاه فارسی به چاپ رسیده و در اینجا می‌توانید با آن آشنا شوید.

از پیکارسک تا مقامه کریستف بالایی، استاد ادبیات و زبان فارسی در فرانسه به همراهی میشل کویی‌پرس دارای دکترای ادبیات فارسی، در کتابی به اسم سرچشمه‌های داستان کوتاه فارسی به بررسی تلاش‌های دهخدا و جمالزاده در شکل گیری داستان کوتاه فارسی پرداخته‌اند. کویی‌پرس در بخش مفصلی که به جمالزاده اختصاص دارد با بررسی زندگی و مسیر نویسندگی او و تحلیل دقیق داستان‌های یکی بود و یکی نبود، ابعاد ادبی متنوع کار جمالزاده را نمایان می‌کند. و نشان می‌دهد که چرا این اثر راهگشای داستان‌نویسی نوین فارسی شد.

باوجود اهمیت کار جمالزاده در حوزه داستان‌نویسی، آثار او فقط محدود به داستان نیست. جمالزاده در دهه 40 کتابی با نام خلقیات ما ایرانیان منتشر کرد که انتقادی بود و گویا باعث شد بعد از مدتی گذرنامه‌اش هم توقیف شود!

درهرحال این موضوع نشان می‌دهد که جمالزاده نسبت به مسائل و ویژگی‌های جامعه ایران حساس بود و نگاهی تیزبین داشت و شاید همین آثارش را تا این زمان خواندنی کرده.

با مطلب مژگان خاکی بیشتر با این اثر آشنا شوید.

حکایت راستی‌نمایی آینه جمالزاده با علم بر این موضوع که گوشزد کردن ایرادها حتماً برای بسیاری تلخ و ناگوار خواهد بود و ترجیح عموم شرح صفات نیکوی ایرانیان است، مقاله‌اش را با اندرزهایی از ادبیات فارسی آغاز می‌کند و اینکه بهتر است عیب‌هایمان را از دوستان بشنویم و اینکه آینه‌ی راست‌نما (همان نویسنده بی‌غش نقد اخلاق و صفات ایرانیان) را باید پاس داشت.

حالا که نزدیک نوروز است و کم‌کم حال و هوای عید وارد زندگیمان می‌شود، بد نیست که نگاهی به مجموعه دیگری از آثار جمالزاده بندازیم با نام قصه‌های کوتاه برای بچه‌های ریش‌دار.

نوروز هم در این مجموعه حضور دارد گرچه مثل بیشتر آثار جمالزاده نقد اجتماعی است و زبانی طنزآگین دارد.

بد نیست اشاره کنیم که در چندسال گذشته جشنواره‌ای ادبی با نام جایزه جمالزاده در اصفهان برگزار شد. گرچه این سال‌ها از رونق جشنواره‌های ادبی کاسته شده ولی برای آشنایی بیشتر با این جایزه مطلب زیر را بخوانید.

آیا شما هم اثری از جمالزاده را خوانده‌اید؟ نظرتان درباره او چیست؟ با ما به اشتراک بگذارید.

محمدعلی جمالزاده