جادوی هری پاتر در آزمون زمان

هری پاتر شاید یکی از معروفترین کتاب‌های جهان باشد. وقتی در سال 1997 منتشر شد ناگهان شیفتگان بسیاری پیدا کرد. صف طولانی مشتاقان خریدش در زمان انتشار هر جلد، سوژه خبری روز بود. چهار سال بعد با ساخت اولین فیلم این مجموعه و لذت دیدن شخصیت‌ها و مدرسه جادوگری، طرفدارانش بیشتر شد. جی.کی. رولینگ به سرعت به ثروتی افسانه‌ای دست یافت و اشیای داستان‌هایش (از عینک هری گرفته تا کلاه جادوگری) جزو خریدهای پرطرفدار کودکان و نوجوانان شدند.

از آن زمان دلایل بسیاری برای محبوبیت هری پاتر ابراز شده است؛ از جذابیت دنیای جادو و جادوگری که یکی از موضوعات همیشگی مورد علاقه بشر بوده است تا استفاده از نشانه‌ها و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای و افسانه‌‌ای در قالبی مدرن و امروزی. عده‌ای دلیل این همه توجه را به موضوعات پنهان در لایه‌های زیرین اثر از مرگ گرفته تا مبارزه با بی‌عدالتی می‌دانند و برخی دیگر این محبوبیت ناگهانی را به حمایت‌های پنهان شبکه‌های رسانه‌ای و سرمایه‌داری ربط می‌دهند.

دو ترجمه زیر مقالاتی هستند که در آنها به تأثیر هری پاتر در شکل‌گیری نگاه سیاسی نسل زمان انتشارش پرداخته؛ نسل هزاره یا متولدین سال‌های 1980 تا 2000میلادی، نسلی که زندگی‌شان با فناوری‌های دیجیتال و تکنولوژی همراه و بخشی از نگاهشان به جهان پیرامون با هری پاتر ساخته شد.

هری پاتر، نسل جوان و سیاست معاصر هری پاتر شاید در نگاه اول تنها یک فانتزی ادبی به نظر رسد، اما در شکل‌گیری نگاه و سلیقه سیاسی یک نسل در بریتانیا و در جهان تاثیر گذاشته است. ایده‌ی مرکزی این مجموعه کتاب نبرد بین خیر و شر و قدرت جادو است.نسل هری پاتر در زندگی خود مدام با ولدمورت‌های واقعی روبرو است. دونالد ترامپ، نایجل فراژ، مارین لوپن، ولادیمیر پوتین و ویکتور اوربان، هر کدام یک لرد سیاه به حساب می‌آیند. مقالات زیادی در این باره نوشته شده اما برخلاف آن‌ها نویسنده این مقاله در پایان می‌گوید نگاه کردن با عینک پاتری به دنیای سیاست، به معنای تقسیم مردم به دو دسته‌ی خوب‌ها و بدها و چشم‌پوشی از پیچیدگی جهان واقعی است.

هری پاتر و جسارت ایستادن در برابر بی‌عدالتی در سال ۲۰۱۱، دو پژوهشگر به نام‌های آنتونی ژیرسینسکی و جولی سگر، طی یک نظرسنجی، تاثیر سیاسی هری پاتر را در ایالات متحده آمریکا بررسی کردند. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که حداقل ۶۵ درصد از نسل هزاره، حداقل یکی از کتاب‌های این مجموعه را خوانده‌اند. به علاوه، این نسل به حدی تحت تاثیر فضای این کتاب‌ها قرار گرفتند که بعد از پایان آن‌ها، بیش از دیگران «پذیرای افراد متفاوت، پذیرای تفاوت در آرای سیاسی، حامی برابری، بیزار از اقتدارگرایی و مخالف استفاده از خشونت و شکنجه» باقی ماندند.

جدا از تحلیل‌ها و پژوهش‌هایی که اهالی ادبیات، منتقدان و کارشناسان حوزه‌های مختلف درباره هری پاتر کرده‌اند، خوانندگان این اثر هم بارها از تأثیر شگفت‌انگیز خواندن آن گفته‌اند؛ تأثیری که نه تنها تجربه ویژه‌ای از دوران کودکی و نوجوانی آنها شده بلکه بر مسیر و تفکرات بزرگسالی آنها هم موثر بوده است.

سه مطلب زیر نگاه سه خواننده نسل هزاره هری پاتر است که اینک هرکدامشان به نوعی در فضای ادبیات هستند.

هری پاتر و جسارت مبارزه با شر من بارهای زیادی، توی همین بزرگسالی، به سدریک فکر کرد‌ه‌ام. دفعات متعددی یادم به سیریوس بلک (یکی از دو شخصیت محبوبم) افتاده که در میانه‌ی سیاه‌ترین و نامیدانه‌ترین روزهای زندان آزکابان، وقتی سال‌ها به ناحق در زندان و در محاصره‌ی دیوانه‌سازهایی بود که کاری نداشتند جز مکیدن ذره‌ذره‌ی امیدها و شادی‌ها و خاطرات خوش از درون آدم‌ها و گسترش سرمای جهان، امیدی را در اوج ناامیدی حفظ کرد.

اما وضعیت هری پاتر در بین نسل جدید چطور است؟ نسل Z که متولدین سال‌های پس از 2000 میلادی را در برمی‌گیرد، علاوه براینکه از آغاز تولد همراه با تکنولوژی جدید و فضای اینترنت بودند، نوعی از ارتباطات را تجربه کرده‌اند که شامل شبکه‌های مجازی و جهانی می‌شود. به همین دلیل منابع اعتباری و شیوه‌های ارتباط و گفت‌وگو در این نسل متفاوت است و عوامل متفاوتی در نگاه و انتخابشان تاثیرگذار است.

در سال 2017 لایک کردن یک توییت توسط رولینگ که در آن به یک زن تراجنسیتی به شیوه‌ای تحقیرآمیز اشاره می‌کرد، باعث بازخوردهای منفی شد. بعد از آن چند توییت دیگر که برای مخاطبان این شبکه اجتماعی معنای متفاوتی داشت، به بازخوردهای منفی بیشتر انجامید که لاجرم روی محبوبیت کتاب هم تأثیر گذاشت.

کمی بعد یکی از کاربران TikTok (شبکه اجتماعی محبوب این نسل) ویدئویی تهیه کرد که در آن به مواردی از نامگذاری مشکوک رولینگ برای بعضی شخصیت‌های داستان هری پاتر اشاره کرد. به دنبال آن اشاره‌هایی هم به مواردی در داستان شد که می‌توانستند حفره‌های داستانی باشند.

در مطلب زیر نگاه یکی از متولدین نسل Z را درباره هری پاتر می‌خوانیم.

نیاز نوجوانان به دنیای خیالی هری پاتر در میان تمام این خیال‌بافی‌های ناشی از مجموعه داستان‌های جذاب هری پاتر، من و هم‌نسلانم نگاه ویژه‌ای به اثر رولینگ داریم و او را نویسنده‌ای ماهر و جادویی می‌دانیم. هری پاتر نماد دوستی، شجاعت، هویت‌طلبی، ماجراجویی و مبارزه با ظلم و ستم است. نسل Z که نشان داده به مسائل اجتماعی حساس است و روحیه‌ی عدالت‌طلب دارد، با این جنبه‌های داستان‌های هری پاتر همزادپنداری بیشتری دارد.

چه از نسل هزاره‌ها و Z باشیم چه از نسل‌های دیگر، خواندن داستان هری پاتر را با ترجمه ویدا اسلامیه تجربه کرده‌ایم. گرچه ترجمه‌های مختلفی در این سال‌ها از کتاب منتشر شده اما ویژگی اصلی کار اسلامیه پیدا کردن معادل‌ها و نامگذاری‌هایی بود که هم مقصود اصلی نویسنده را می‌رساند و هم خواندنش را برای خواننده فارسی‌زبان دلنشین و جذاب می‌کرد.

در این گفت‌وگو اسلامیه از دشواری‌های ترجمه هری پاتر به فارسی گفته است.

چرا هری پاتر را ترجمه کردم؟ هری پاتر را در ایران با نام ویدا اسلامیه می‌شناسیم، مترجمی که برای بار اول خوانندگان فارسی زبان را با این اثر که شهرت جهانی پیدا کرده بود آشنا کرد. گرچه به رسم ناخوشایند بازار کتاب بعدها ترجمه‌های متعدد دیگری از کتاب‌های هری پاتر به چاپ رسید اما ترجمه اسلامیه ویژگی‌ها و شاخص‌هایی داشت که آن را از بقیه ترجمه‌های این کتاب متمایز کرد. ویدا اسلامیه از دلیل ترجمه کردن هری پاتر و مسائلی که حین ترجمه با آن روبه‌رو بود نوشته است.

درهرحال هری پاتر همچنان از کتاب‌های مورد توجه جهان است. تاکنون حدود 600میلیون نسخه از آن به فروش رفته است و در سال 2023 در نظرسنجی بخش فرهنگی بی‌بی‌سی از میان کارشناسان کتاب برای انتخاب بهترین کتاب‌های کودکان، کتاب هری پاتر و سنگ جادو رتبه 13 را کسب کرد. به نظر می‌آید مجموعه هری پاتر محبوبیت خود را بین کودکان و نوجوانان حفظ کرده و در گروه سنی بزرگسالان جوان از محبوبیتش کاسته شده.

در ایران در سال‌های اخیر دوباره شاهد توجه ویژه‌ای به هری پاتر هستیم، توجهی که بیشتر به اشیا و فضاسازی‌های مرتبط با داستانش نظر دارد. رونق کافه‌های هری پاتری هم نشان از همین توجه دارد.

گزارشی از یکی از این کافه‌ها برای آشنایی بیشتر با حال و هوای آن تهیه کرده‌ایم.

کافه با طعم هری پاتر این روزها مشتاقان هری پاتر با دو کافه هری پاتری در تهران آشنا هستند. یکی از آنها به تازگی کارش را شروع کرده اما اولین کافه سابقه‌ای طولانی دارد، گرچه در طی این سال‌ها چندباری ناچار به تغییر مکان خود شده است. مدیران این کافه از متولدین اواخر دهه 60 هستند، از همان نسل اولی که شیفته هری پاتر شدند. ایده اول آنها راه‌اندازی مکانی بوده که علاقمندان به هری پاتر به آنجا بیایند. کم‌کم علاوه بر کافه که با نشانه‌های مرتبط با داستان هری پاتر تزئین شده بود ایده‌های دیگری هم به آن اضافه شد.

شاید یکی از رازهای محبوبیت و ماندگاری هری پاتر تا این زمان، علاقمندی به دنیای جادو بوده است. شما چه فکر می‌کنید؟