بدو! پنج تا کتاب بگو برا حافظ!
"بدو بدو...پنج تا کتاب بگو برا حافظ!" تلفن را برداشتم و رفیق جان سلام نکرده این را گفت. البته متعجب نشدم، آدم روال رفیقش را می‌شناسد بالاخره. بعضی‌ها هم همیشه روی دور تند هستند، هول‌اند و حرف را از وسطش شروع می‌کنند. مغزم را جوریدم ببینم چی به ذهنم می‌رسد، همان وقت دو سه تا گفتم و تا او برود دنبال نخود سیاه و پیدایشان کند بقیه‌اش را هم پرس‌وجو کردم و حاصلش شد این پنج کتاب. ولی خداوکیلی حافظ را با خواندن شعرش باید شناخت. اگر همین پانصد غزل حافظ را نخوانی، پنج هزار تا کتاب هم فایده نمی‌کند!
بدو! پنج تا کتاب بگو برا حافظ!
-: بدو بدو…پنج تا کتاب بگو برا حافظ!
در واقع این شروع مکالمه بود، نه یک جمله از وسطش. تلفن را برداشتم و رفیق جان سلام نکرده این را گفت. البته متعجب نشدم، آدم روال رفیقش را می‌شناسد بالاخره. بعضی‌ها هم همیشه روی دور تند هستند، هول‌اند و حرف را از وسطش شروع می‌کنند.
من اما اگر بخواهم از وسط شروع نکنم و ماجرا را از اول تعریف کنم باید خدمتتان عرض کنم که رفیق جوان ما عاشق حافظ است و تازه شروع کرده دیوانش را خواندن و سعی در فهمیدن ارجاعاتش دارد. قرار هم ندارد برود کلاس و راستش از کلاسهای دانشکده هم بهره ای نبرده آنطور که به جانش بچسبد. برای همین افتاده به تکاپو خودش بخواند و خودش کشف کند و بفهمد و کیف کند، که خوب بهتر هم هست _لااقل به نظر من_ این شد که مغزم را جوریدم ببینم چی به ذهنم می‌رسد، همان وقت دو سه تا گفتم و تا او برود دنبال نخود سیاه و پیدایشان کند بقیه‌اش را هم پرس‌وجو کردم و حاصلش شد این‌ها:
مکتب حافظ / منوچهر مرتضوی
منوچهر مرتضوی (زاده تیر ۱۳۰۸ در تبریز – درگذشته ۹ تیر ۱۳۸۹ در تبریز)، ادیب، نویسنده و پژوهشگر ایرانی و استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تبریز و حافظ‌شناس برجسته، کتابی دوجلدی دارد با عنوان مکتب حافظ، که سال 1344 نوشت و منتشر کرد، و حالا در یک قدمی شصت سالگی‌اش هنوز از معتبرترین کتاب‌های مرجع درباره شناخت حافظ و شعرش است.
مرتضوی این کتاب را به صورت مجموعه‌ای از یادداشت‌ها تالیف کرده است، نه فقط با هدف شناساندن حافظ. در واقع الفبای ورود به جهان حافظ و درک معنای ابیات او را بیان کرده است. کتاب سه باب دارد و یک دیباچه و یک مقدمه و چهار فهرست که به تفصیل نام‌های اشخاص، اماکن، فرقه‌ها و گروه‌ها و … را آورده است.
باب اول را به تصوف اختصاص داده (که در زمانه حافظ چنانچه می‌دانیم به ابتذال کشیده شده بود) درباره تصوف عابدانه و عرفان عاشقانه و تصوف مثبت و منفی هم سخن میگوید و منتقدانه درباره اختلاف و اشتراک مشرب حافظ و مشرب ملامتی و قلندری صحبت می‌کند و بالاخره به مکتب رندی می‌پردازد.
باب دوم رمزها و نمادها و اصطلاحات دیوان حافظ را توضیح میدهد و نکته های اصلی از مشرف عارفانه و مضامین عارفانه شعر او، ارتباطش با مولوی و عطار و نهایتاً در بخشی جدا تاثیرپذیریش از داستان شیخ صنعان را. باب سوم هم طبقه‌بندی دقیق رمزها و اصطلاحات شعر اوست، و بررسی کاربردهای عنادی و ملامتی و تعیین و تشخیص رموز مکتب عرفان عاشقانه حافظ.
نقشی از حافظ / علی دشتی:
علی دشتی (زاده ۱۱ فروردین ۱۲۷۶ در کربلا – درگذشته ۲۵ دی ۱۳۶۰ خورشیدی در تهران) پژوهشگر، نویسنده، اندیشمند، مترجم، منتقد ادبی، روزنامه‌نگار، دیپلمات، عضو مجلس سنا و مجلس شورای ملی، و سفیر ایران در مصر بود. کتاب نقشی از حافظ او آن چیزی است که آدم میتواند بخواند و مدهوش حافظ بشود.
کتاب، پنج بخش دارد: بخش آغاز، حافظ در عالم لفظ، حافظ در جهان اندیشه، هنر حافظ و بررسی اندیشه و شعر حافظ. آنطور که خودش می‌نویسد، نمی‌خواسته بیوگرافی حافظ را نوشته باشد:
«غرض من نوشتن بیوگرافی نیست. نه می‌توانم و نه می‌خواهم شرح حال بنویسم. من می‌خواهم حافظی را که دوست دارم، حافظ درویش و گدا که پشمین کلاه خویش را به صد تاج خسروی برابر نمی‌کند، حافظی که رستگاری جاوید را در کم آزاری می‌داند و آن همت را دارد که از هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد باشد نشان دهم. و در این کار از خود او همت خواسته‌ام و هر چه در این خلاصه نگاشته شده الهامی است از دیوان خود او.»
نگفته پیداست که در این جملات از تعابیر خود حافظ استفاده کرده و در آخر هم نیم نگاهی دارد به این بیت حافظ:
بر سر تربت ما چون گذری همت خواه که زیارتگه رندان جهان خواهد بود
شرح شوق / سعید حمیدیان:
سعید حمیدیان (زاده ۱۳۲۴ در تهران) استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی است، و کتابی پنج جلدی دارد با نام شرح شوق؛ جمع آوری مطالب این کتاب بیست و پنج سال طول کشیده، و پنج سال هم صرف نگارش آن شده است. که خودش گویاست چقدر میتواند مفصل باشد!
این کتاب شبیه شرح های سنتی نیست و به تشریح لغوی و دستوری اشعار و البته ساده کردن و توضیح نپرداخته؛ او در واقع هم عناصر هر غزل را با دقت تجزیه و تحلیل کرده و هم کل اشعار و هم تک بیت تک بیت ها را تشریح کرده است. حمیدیان به ساختار هر شعر نگاه کرده و اجزای آن را هم در پیوند با یکدیگر، چه از لحاظ مضمون و معنا و هم از نظر عناصر بیانی مثل تشبیه و استعاره و نماد و تصویرسازی و زبان و صنایع شعری تحلیل کرده است.
کار بزرگ حمیدیان در این کتاب تفسیر شعر حافظ با اشعار خود او، و شرح و تفسیر آن با ابزار شعر و سخن پارسی در گستره‌ای از مهمترین و برجسته‌ترین متون است.
آیینه جام / عباس زریاب خویی:
عباس زریاب خویی (۲۰ مرداد ۱۲۹۸، خوی – ۱۴ بهمن ۱۳۷۳، تهران)، مورخ، ادیب، نسخه‌شناس، نویسنده و مترجم ایرانی بود که تحصیل کرده دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران و فارغ التحصیل دانشگاه یوهانس گوتنبرگ شهر ماینز آلمان در رشته فلسفه بود. کتاب آیینه جام او، کتاب بزرگ و مفصلی نیست؛ در واقع این کتاب شرح دشواریهایی است که باقی شارحان غزل حافظ به آنها نپرداخته اند.
زریاب خویی از روش مقایسه و تطبیق برای درک معانی اشعار حافظ استفاده کرد و ابتدا کارش را با نسخۀ حافظ قزوینی شروع کرد، اما وقتی پرویز ناتل خانلری چاپ جدید دیوان حافظ را بر پایۀ مقایسه و تطبیق نسخ قدیمی‌تر از نسخ مورد استفادۀ قزوینی را منتشر کرد، بر مبنای آن نسخه کارش را ادامه داد. در این کتاب او گاهی به معانی بعضی از ابیات و الفاظ دشوار حافظ پرداخته، گاهی بعضی از مفاهیم را توضیح داده و گاهی نیز به تأویل و تفسیر مشغول شده است.
از کوچه رندان / عبدالحسین زرین کوب:
عبدالحسین زرین کوب (زاده 1301 در بروجرد _ در گذشته 1378 تهران) ادیب، تاریخ نگار، منتقد ادبی، نویسنده، و مترجم برجسته ایران معاصر است که به هفت زبان مسلط بود. او هم تحصیلات آکادمیکش را در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران شروع کرد و در مقطع دکترای زبان و ادب فارسی از این دانشگاه فارغ التحصیل شد و در دانشگاه های بسیاری به تدریس پرداخت. او در سال 1349 کتاب از کوچه رندان را منتشر کرد.
این کتاب درباره زندگی و اندیشه حافظ است و نشان‌دهنده تسلط او به تاریخ. در عین حال از زوایای مختلف شعر، شخصیت و افکار حافظ را بررسی و گاهی نقد می کند. آنچه او _بیطرفانه و بدون قضاوت_ درباره حافظ میگوید را به صورت مستند بیان میشود؛ که کار بسیار سختی است، چرا که آثار بجا مانده از حافظ زیاد نیستند و پانصد و اندی شعر باقیمانده از او مهمترین منبع بررسی تاریخی روزگار اوست. از کوچه رندان دوازده فصل دارد و زوایای جالبی از زندگی حافظ و اندیشه اش را نشان میدهد، و هنوز هم جزو پرفروشترین کتابها درباره حافظ است.
***
حالا من پنج تا کتاب را گفتم، ولی خداوکیلی حافظ را با خواندن شعرش باید شناخت. اگر همین پانصد غزل حافظ را نخوانی، پنج هزار تا کتاب هم فایده نمی‌کند!
این مقاله را ۳ نفر پسندیده اند
