از دیرباز شر و بدی و در مقابل آن نیکی و پاکی مورد توجه بشر بوده‌اند و انسان همواره سیری ابدی میان این دو داشته است. قرن هاست که شیطان به عنوان پیام‌آور تاریکی و سرچشمه شرارت و پلیدی شناخته می‌شود. از کتب مقدس و اساطیر گرفته تا برادران کارامازوف داستایوفسکی، فاوست گوته، یکلیا و تنهایی او تقی مدرسی و جادوگران پیشگوی شر در مکبث شکسپیر، جنبه‌های مختلفی از شیطان واکاوی می‌گردد و تلاطم در داستان شکل می‌گیرد.

در برخی از آنها، شیطان همچنان مایه شر مطلق و بانی تمام پلیدی‌هاست؛ در آثاری، تجسم انسانی شیطان حاکی از وجود شر در ذات بشر است؛ و در مواردی دیگر، شیطان مفاهیمی را به میان می‌آورد که انسان را به درک حقایق و فلسفه وجودی‌اش نزدیک می‌سازد.

در ادبیات، بازتاب شرارت و شیطان با نگاهی کلاسیک و متأثر از کهن الگوها آغاز می‌شود و با تحول و تکامل، از سیاه و سفید بودن فاصله می‌گیرد؛ چنانکه در ملکوت می‌بینیم که بهرام صادقی کلیشه‌های شیطان بودن را بر هم می‌زند. همین گستردگی و تفاوت دیدگاه ادیبان و روشنفکران در طی قرن‌ها، حضوری جالب توجه و تأمل‌برانگیز به شیطان می‌بخشد.

آخرین شیطان و داستان های دیگر

آخرین شیطان، مجموعه‌ای است از ۹ داستان کوتاه که همگی ریشه در حکایات و فرامین دین یهود دارند. در داستان پاپ زیدلوس اول، با تمایل انسان به عجب و غرور روبه‌رو هستیم. شیطان که خود راوی داستان است، از این نقطه ضعف انسان بهره می‌جوید تا عالمی باایمان را وسوسه کند.

در داستان خون، مرز باریک میان اشتیاق به خون‌ریزی و شهوت به میان می‌آید و ذات فاسد و ناپاک شخصیت‌ها و گام نهادن تدریجی آنها در مسیر شرارت و گناه نمایش داده می‌شود. در داستانی دیگر با نام آخرین شیطان، شیطانی پرچانه که راوی این بخش و گاهی یادآور جن و پری های کمدی‌های شکسپیر است، از شاه شیاطین دستور می‌گیرد تا خاخام جوان اما بزرگواری را به گناه و فساد بکشاند؛ نقشه‌ای که دیگر شیطانک‌ها در آن شکست خورده‌اند.

در تمام بخش‌های کتاب، شیطان حضور ندارد؛ اما تمرکز داستان‌ها بر اهمیت و نیروی شر ذاتی انسان و مجادلات درونی آنهاست؛ انگار که اگر زمانی این پلیدی بر دیگر نیروها و باورها چیره گردد، آدمیان می‌توانند زمین را به چنان جهنمی بدل کنند که خود شیطان به شگفت بیاید.

داستان‌ها هر کدام به واسطه شیوه روایت و اتفاقات غیرمنتظره و طنز نبوغ آمیزشان تکان‌دهنده هستند. نویسنده اوامر دینی را وسیله‌ای برای کاویدن وجوه مختلف انسانی قرار می‌دهد و در نهایت، برداشت از اثر را به عهده خواننده می‌گذارد. اصطلاحات دینی و فرهنگی نیز که در پایان کتاب و مقدمه به تفصیل توسط مترجم ذکر شده‌اند، در درک جزئیات و فضای داستان یاری دهنده است.

درباره نویسنده

آیزاک باشویس زینگز، نویسنده لهستانی و برنده نوبل ادبیات در سال ۱۹۷۸ است. تأثیرات وقایع دوران جنگ جهانی دوم و همچنین فرهنگ لهستانی و آداب یهودی در آثار او به چشم می‌خورد‌. زینگر نزدیک به صد داستان کوتاه و رمان عرضه کرده است؛ از جمله خانواده موسکات، دشمنان ( یک داستان عاشقانه) و مجموعه یک مهمانی یک رقص.

بخشی از کتاب (داستان آخرین شیطان)

در مقام یک شیطان، شهادت می‌دهم که دیگر شیطانی باقی نمانده است. وقتی انسان خودش شیطان است، دیگر چه نیازی به شیطان؟ چرا باید کسی را که نزده می‌رقصد به گناه ترغیب کرد؟ من آخرینِ ترغیب‌کنندگان هستم… گفتن ندارد که من یکی از اتباع قوم یهود هستم. نه پس، لابد منتظر بودید از امت‌ها باشم؟! البته شنیده‌ام که شیاطین غیر یهودی هم وجود دارند، اما من نه هیچ کدامشان را می‌شناسم و نه دلم می‌خواهد که بشناسمشان…

کتاب «آخرین شیطان» از مجموعه کتاب‌های نشر ماهی است. 

نویسنده معرفی: مدیا نورخمامی