پهلوان زنده را عشق است!
این مقاله را ۴ نفر پسندیده اند
سریال پهلوانان نمیمیرند (۱۳۷۶) ساخته حسن فتحی، یکی از نخستین تجربههای جدی او در عرصه کارگردانی تلویزیونی است که توانست نامش را بهعنوان فیلمسازی صاحبسبک تثبیت کند. این مجموعه با تلفیق فضای تاریخی دوران قاجار و داستانی جنایی، نه تنها مخاطبان عام را جذب کرد، بلکه توجه منتقدان را نیز به خود جلب نمود. اهمیت این سریال در آن است که برای نخستین بار در تلویزیون ایران، مفهوم پهلوانی بهعنوان یک ارزش اخلاقی و اجتماعی در قالبی معمایی و دراماتیک بازآفرینی شد. داستان از چه قرار است؟ داستان در تهران دوره قاجار جریان دارد؛ زمانی که پهلوانان زورخانهها نماد اعتماد اجتماعی بودند. قتل پهلوان خلیل و سپس پهلوان جواد، جامعه را در شوک فرو میبرد و پهلوان نصرت، فرزند خلیل، مأموریت مییابد تا راز این جنایتها را کشف کند. در طول روایت، خیانت پهلوان اسد و شاگردانش آشکار میشود؛ خیانتی که نشاندهنده زوال ارزشهای پهلوانی است. حضور شخصیتهای تاریخی مانند سید مهدی واعظ و اشاره به قتل گریبایدوف نیز به داستان عمق تاریخی میدهد و آن را از یک روایت صرفاً جنایی فراتر میبرد. کمی تحلیل هنری و اجتماعی پهلوانان نمیمیرند از حیث ساختار روایی، تلفیقی از ژانر تاریخی و جنایی است. حسن فتحی با بهرهگیری از الگوهای داستانپردازی معمایی، فضایی خلق میکند که یادآور آثار کلاسیک ادبیات جنایی غرب است، اما آن را در بستر فرهنگی ایران و با ارجاع به سنت پهلوانی بازسازی میکند. این تلفیق در تلویزیون ایران کمسابقه بود و توانست مخاطب را با خود همراه کند. از منظر شخصیتپردازی، پهلوانان در این سریال نماد اخلاق، غیرت و اعتماد اجتماعیاند. در مقابل، خیانت اسد و یارانش نشاندهنده زوال ارزشهاست. شخصیت پهلوان نصرت بهعنوان وارث خلیل، نماد ادامه راه پهلوانی و ایستادگی در برابر فساد است. فضاسازی شهری نیز اهمیت زیادی دارد؛ کوچهها، زورخانهها و میدانهای تهران قاجاری بهعنوان صحنه اصلی درام، خیابان را به شخصیت تبدیل کردهاند. موسیقی بابک بیات و آواز محمد اصفهانی به بار عاطفی و حماسی سریال افزوده و آن را ماندگار کرده است. جایگاه پهلوانان در کارنامه حسن فتحی این سریال نقطه عطفی در کارنامه حسن فتحی محسوب میشود. پیش از آن، فتحی تجربههایی در حوزه نمایش و نگارش داشت، اما پهلوانان نمیمیرند نخستین اثر تلویزیونی او بود که توانست جایگاهش را تثبیت کند. پس از این سریال، فتحی مسیر خود را در خلق آثار تاریخی و اجتماعی ادامه داد؛ آثاری چون «شب دهم »، «مدار صفر درجه» و «شهرزاد» در سال ۱۳۹۴ هر یک بهنوعی ادامه همان دغدغهها بودند: بازخوانی تاریخ، اخلاق و عشق در بستر اجتماعی و فرهنگی. به این ترتیب، پهلوانان نمیمیرند را میتوان سرآغاز یک خط فکری دانست که در کارنامه فتحی تداوم یافت. او در این سریال، برای نخستین بار نشان داد که میتواند تاریخ را با درام معاصر پیوند بزند و از دل آن، مفاهیمی چون وفاداری، خیانت، عشق و عدالت را بازآفرینی کند. اگر شب دهم روایت عاشقانهای در بستر آیینهای مذهبی بود و مدار صفر درجه بازخوانی روابط ایران و اروپا در جنگ جهانی دوم، و شهرزاد بازتابی از تاریخ معاصر و کودتای ۲۸ مرداد، همه اینها ریشه در همان نگاه تاریخی-اجتماعی داشتند که نخستین بار در پهلوانان نمیمیرند بهطور جدی مطرح شد. کمی از عیب و هنرش بگوییم از نقاط قوت سریال میتوان به شخصیتپردازی قوی، بازیگری قدرتمند و موسیقی ماندگار اشاره کرد. حضور چهرههای شاخص مثل جمشید مشایخی و عبدالرضا اکبری به شخصیتها عمق داده و مخاطب را با کشمکشهای روحی همراه میکند. پیام اجتماعی سریال نیز بسیار مهم است: پهلوانی فقط زور بازو نیست، بلکه اخلاق و ایستادگی در برابر فساد است. همین مضمون باعث شد عنوان «پهلوانان نمیمیرند» به شعاری فرهنگی بدل شود. در عین حال، سریال نقاط ضعفی هم دارد. ریتم کند در برخی قسمتها باعث کاهش کشش داستان میشود. دیالوگهای سنگین و رسمی ممکن است برای مخاطب امروز کمی دشوار باشد. همچنین، با توجه به امکانات دهه ۷۰، بازسازی تهران قاجاری گاهی سادهسازی شده است و از نظر بصری محدودیتهایی دارد. بازتاب اجتماعی سریال در زمان پخش زمانی که پهلوانان نمیمیرند در سال ۱۳۷۶ از شبکه دو سیما پخش شد، جامعه ایران در حال تجربه تغییرات اجتماعی و فرهنگی مهمی بود. دهه هفتاد شمسی، دورهای بود که پس از جنگ و در فضای بازتر فرهنگی، تلویزیون نقش پررنگی در بازنمایی ارزشها و هویت جمعی داشت. این سریال با محوریت پهلوانی و اخلاق، توانست مخاطبان گستردهای را جذب کند و به یکی از بحثهای روز تبدیل شود. مخاطبان عام، سریال را بهعنوان اثری متفاوت و پرکشش پذیرفتند. ترکیب داستان جنایی با فضای تاریخی برای بسیاری تازگی داشت و همین امر باعث شد سریال در زمان پخش، شبهای متوالی مورد توجه خانوادهها قرار گیرد. بسیاری از بینندگان، شخصیت پهلوان نصرت را نماد امید و ایستادگی در برابر فساد دانستند و عنوان سریال «پهلوانان نمیمیرند» بهسرعت وارد زبان روزمره شد؛ عبارتی که در محافل اجتماعی و حتی رسانهها بهعنوان کنایهای به ماندگاری ارزشها استفاده میشد. از منظر فرهنگی، سریال یادآور سنتهای پهلوانی و زورخانهای بود که در دهههای پیشین کمرنگ شده بودند. بازنمایی این سنتها در قاب تلویزیون، نوعی بازگشت به ریشههای اخلاقی و اجتماعی تلقی شد. در جامعهای که با تغییرات اقتصادی و فرهنگی مواجه بود، تأکید بر ارزشهایی چون وفاداری، غیرت و عدالت، بازتابی از نیاز به بازتعریف هویت جمعی محسوب میشد. و سخن آخر پهلوانان نمیمیرند نه تنها یک سریال تاریخی-جنایی موفق بود، بلکه نقطه آغاز مسیر هنری حسن فتحی در تلویزیون ایران محسوب میشود. این اثر نشان داد که میتوان تاریخ را با درام معمایی تلفیق کرد و از دل آن، مفاهیمی چون اخلاق، عدالت و پهلوانی را بازآفرینی نمود. جایگاه این سریال در کارنامه فتحی، همانند یک سنگبنای اولیه است که بعدها در آثار بزرگتر و پیچیدهتر او ادامه یافت. از این منظر، پهلوانان نمیمیرند را باید نه فقط یک سریال محبوب، بلکه یک متن فرهنگی دانست که مسیر هنری یکی از مهمترین کارگردانان تلویزیون ایران را شکل داد. پهلوان زنده را عشق است!
نگاهی به سریال پهلوانان نمیمیرند ساخته حسن فتحی
پیشنهاد مطالعه: پهلوان اکبر میمیرد
