علی دشتی

علی دشتی

چهره‌ی نقد فارسی

علی دشتی از چهره‌های چندوجهی و البته جنجال‌برانگیز ایران است. البته از کسی که از روزنامه‌نگاری تا سیاستمداری و نقد و نویسندگی را در کارنامه خود دارد، می‌توان چنین انتظاری هم داشت. موافقان و مخالفان سبک و سیاق فکری و ادبی او بسیارند اما در این پرونده قصد داریم تنها به وجه ادبی کار او و آن هم نه در حیطه داستان‌نویسی، بلکه نقد و بررسی آثار بپردازیم.

علی دشتی سال 1273شمسی (و به‌قولی 1271) در عراق به دنیا آمد. پدرش از روحانیون کربلا بود و خودش نیز تحصیلات ابتدایی‌اش را در حوزه نجف گذراند. در زمان جنگ جهانی اول همراه پدر و برادرانش به ایران آمد و ساکن شیراز شد. فعالیت روزنامه‌نگاری را در شیراز و با روزنامه فارس شروع کرد.

مقالاتش خیلی زود او را به فضای سیاست کشاند. در همین ایام دو ترجمه از عربی و فرانسه از او منتشر شد که نشان داد در نثر فارسی تواناست.

بعد از ماجراهای دوران سلطنت رضاخان (که برای او تجربه زندان به همراه داشت) بیشتر به کار داستان‌نویسی و نقد ادبی و اجتماعی روی آورد. از داستان‌های او می‌توان به فتنه، جادو و هندو اشاره کرد. داستان‌هایش ساده و همراه با نثری روان بود که رنگی هم از روانکاوی داشت و بیشتر حول محور زنانی می‌گشت که اغواگر مردان بودند.

اما کم‌کم نوشته‌هایی از او در نقد و بررسی ادبیات منتشر شد. آثاری درباره دیوان شمس، سعدی، خاقانی، خیام و تحلیل ادبیات صوفیانه. نوشته‌های او بیشتر از آنکه پژوهش‌ باشند، بیان دریافت‌ها و احساسات شخصی خود در مواجهه با آثار ادبی بودند. تا آنجا که زرین کوب، نقد دشتی را «نقد تأثیرنگاری» نامگذاری کرد، یعنی نقدی که تأثرات شخص منتقد را در برابر آثار ادبی نشان می‌دهد.

شاید از این نظر آثار دشتی، نقدی مدرن و برپایه مستندات پژوهشی به حساب نیایند اما نکته قابل توجه در کار او این است که در زمانه خود سعی کرد تا بدون عبارات صغیل و درگیر کردن مخاطب عام با پیچیدگی‌های فنی و ادیبانه، باعث افزایش فهم مردم از آثار ادبی شود و ارتباط صمیمانه‌تر و سهل‌تری ایجاد کند.

مقاله مد جدید نویسندگی که اولین بار سال 1312 در نشریه مهر منتشر شده، نشان از توجه دشتی به مساله زبان و تحولات آن است. یکی از ویژگی آثار دشتی به کار بردن کلمات و ساخت جملات به نحوی بوده که خواننده عام بتواند با مطالب و آثار ارتباط برقرار کند. همین نکته نشان می‌دهد که ماجرای زبان و نقش آن چقدر برای دشتی مهم بوده است.

جالب اینجاست که این مقاله با وجود گذشت نزدیک به صدسال از زمان نگاشته شدنش، هنوز پرنکته و خواندنی است و به مسائلی اشاره می‌کند که حتی اکنون هم به شکلی در ماجرای زبان فارسی مطرح است.

علی دشتی یادداشت‌ها و بررسی‌هایی درباره شاعران و ادیبان ایرانی داشت که بخش مهمی از آنها پس از مرگ او و به همت دکتر مهدی ماحوزی گردآوری و تنظیم و منتشر شد. یکی از این نمونه‌ها کتاب تصویری از ناصرخسرو است که در آن نظرات و برداشت‌های دشتی از زندگی، تفکرات و نگرش و اشعار ناصرخسرو گردآوری شده.

پیشتر اشاره کردیم که نقد و بررسی‌های دشتی، بیشتر جنبه تأثیرنگاری دارد و همچون یک خواننده ادبیات فارسی (البته خواننده‌ای صاحب ذوق و دارای معلومات) از برداشت‌های شخصی و نکات مورد توجهش می‌گوید. در این کتاب نیز با همین شکل از بررسی روبه‌رو هستیم، همان‌گونه که ماحوزی نیز در مقدمه تصریح کرده:

«دشتی در این نوشته همچون سایر آثارش به کاوش و جستجو دست نزده است و بر سر آن نیست تا در قیافه‌ی پژوهشگری پرکار و و متبحر ظاهر گردد، بلکه بیشتر به آفرینش و ابداع پرداخته و به مصداق این بیان شیوا از جلال‌الدین محمد که می‌گوید: خون چو می ‌جوشد، منش از شعر رنگی می‌زنم، او نیز می‌خواهد بر روح اندیشمند، جستجوگر، شدیدالتأثر؛ و بیزار از مدح ناصرخسرو رنگی از نثر بپاشد و از خلال آن حس کرده‌های خود را بگوید و مکنونات ضمیر ملتهب و روح تسخیرناپذیر خود را بیرون ریزد.»

بخشی از این کتاب را که مربوط به فصلی با نام «شاعر اخمو» هست می‌توانید در اینجا بخوانید و بیشتر با سبک و سیاق نقد و بررسی‌های علی دشتی آشنا شوید.

علی دشتی به ثبت و خاطره‌نگاری هم علاقه داشت. جدا از کتاب ایام محبس که یادداشت‌های دوران زندانی شدنش بعداز کودتای سوم اسفند 1299 است و همچنان دارای ویژگی ساده‌نویسی و از جمله اولین آثار ادبیات فارسی است که به توصیف زندان و تجربه آن پرداخته، کتاب دیگری نیز از وی با نام یادداشت‌های سیاسی علی دشتی، چندسال پیش منتشر شد.

این کتاب که حاوی یادداشت‌های دشتی در چهارسال مهم تاریخ ایران (1320 تا 1324) است، علاوه بر اینکه نکات جالبی در ثبت وقایع سیاسی و اجتماعی دارد، در بخش‌هایی شامل نقد خود نویسنده از خویش است که روحیه نقادانه او را نشان می‌دهد.

در مقاله خاطرات علی دشتی که پیش از این در نشریه جهان کتاب به چاپ رسیده، کاوه بیات به معرفی و بررسی این کتاب پرداخته.

علی دشتی با وقوع انقلاب ایران به اتهام منسوب بودن نوشتن کتاب 23سال به او، زندانی شد و تحت‌نظر بود. او سرانجام سال 1360 در بیمارستان درگذشت.