رمان‌های عامه‌پسند ایرانی

رمان‌های عامه‌پسند ایرانی

هرسال ده‌ها عنوان کتاب در گونه‌ای که آن را «ادبیات عامه‌پسند» می‌دانیم منتشر می‌شود. در همین آغاز باید اعتراف کنیم که عنوان ادبیات عامه‌پسند عنوان بسیار گَل‌وگشادی است که از رمان‌های پلیسی تا رمان‌های عاشقانه‌ی مورد علاقه‌ی دختر دبیرستانی‌ها را دربرمی‌گیرد.

در اینجا بدون اینکه بخواهیم وارد بحث‌ها و تعریف‌های این ماجرا بشویم، با این رویکرد که منظورمان از ادبیات عامه‌پسند گونه‌ای از ادبیات است که دارای شاخصه‌هایی چون داستانی عاشقانه (و اغلب اجتماعی)، فروش فراوان (به نسبت تیراژ و فروش کتاب‌های داستانی در کشور ما به‌خصوص از نویسندگان ایرانی)، و اغلب مخاطبانی از میان دختران و زنان هستند، به بررسی‌شان می‌پردازیم.

شناسایی این کتاب‌ها در بازار کتاب ایران کار سختی نیست، اغلب چند ناشر مشخص این آثار را به چاپ می‌رسانند، در کتابفروشی‌ها قفسه‌ی جداگانه و خاصی به آنها اختصاص دارد (گرچه بعضی از کتابفروشی‌ها اصلاً اینگونه کتاب‌ها را عرضه نمی‌کنند)، معمولاً طراحی جلد همانند و تاحدودی مشتری‌پسند دارند و مشتریان دائمی و پروپاقرصی که مشتاقانه و فی‌الفور این کتاب‌ها را که اغلب حجیم هستند خریداری می‌کنند.

چه بسا جزو ویژگی‌های این آثار باید طولانی بودن و حجم زیاد صفحات را هم ذکر کرد که ریشه در یک ماجرای روانشناختی دارد و اینکه مخاطب این‌گونه کتاب‌ها دوست دارد مدت زمان بیشتری در دنیای جادویی این آثار غرق شود و داستانی را بخواند که به سرعت به پایان نمی‌رسد.

بدون تردید یکی از آثار شاخص این گونه که هم با اقبال گسترده‌ای روبه‌رو شد و هم گفت‌وگوها و بحث‌های فراوانی را بین چهره‌های شاخص ادبیات ایران موجب شد رمان عاشقانه‌ی بامدادخمار بود. برای همین یکی از بخش‌های پرونده رمان‌های عامه‌پسند ایران را به بررسی این رمان اختصاص داده‌ایم.

خماری عشق چقدر می‌ارزد؟ درباره‌ی کتاب بامدادخمار از همان سال اول بسیار نوشته شد و واکنش‌های بسیاری میان اهالی ادبیات از گلشیری گرفته تا نجف دریابندری را برانگیخت. اثری که گویا در مرزی ایستاده که به این سادگی از طرف نویسندگان هر جایگاه قابل دستیابی نیست. نگاه به این جایگاه به گونه‌ای واکاوی خوانندگانش و نیازها و ترس‌ها و تردیدهای درونی ماست. جستجو برای پاسخی درباره‌ی عشق و انتخاب ما در برابرش.

تکین حمزه‌لو یکی دیگر از چهره‌های شناخته شده و مطرح این حوزه است که علاوه بر نگارش آثار متنوع، پایه‌گذار حرکت‌هایی هم در این عرصه بوده. بنابراین در بخش جداگانه‌ای به مرور رمان قصه‌ی ناتمام او پرداخته‌ایم.

مردی که کنارش می‌خوابم کیست؟ توصیف مفصل زندگی طبقه‌ی آپارتمان‌نشین مرفه تهرانی (شوهری کاسب که مغازه‌ای در یکی از پاساژهای میدان صادقیه دارد و زنی خانه‌دار در آپارتمانی در خیابان گیشا) در این رمان، بیش از آن‌که انتقادی باشد، از دید خواننده‌ی کمی دست‌تنگ‌تر، می‌تواند لذتبخش هم باشد. این که موضع نویسنده نسبت به این زندگی چیست در انتهای کتاب معلوم می‌شود.

اما در این عرصه کتاب‌ها و نویسندگانی هم بوده‌اند که هرکدام به دلیلی باید مورد توجه قرار بگیرند. با انتخاب چند نمونه از این موارد و ذکر دلایل انتخاب در بخش جداگانه‌ای به این آثار نگاهی انداخته‌ایم.

سه رمان عامه‌پسند از سه نویسنده‌ی مشهور انتخاب چند کتاب از بین ده‌ها عنوان کتاب عامه‌پسندی که در این سال‌ها منتشر شده‌اند، کار آسانی نیست. در کدام سال‌ها؟ سال‌های پس از وقوع انقلاب چون حکایت داستان‌های عامه‌پسند در پیش از انقلاب خودش ماجرای دیگری است. اگر تنها به همین نکته توجه کنیم که تا مدت ۱۷سال ر.اعتمادی معروف‌ترین نویسنده‌ی داستان‌های عامه‌پسند پیش از انقلاب ممنوع القلم بود (که البته قصد ارزش‌گذاری یا سوگیری بر مبنای این ممنوعیت ندارم)، معلوم می‌شود که نمی‌توان نویسندگان و آثار این دو دوره را در یک ظرف دید. حالا در ظرف چهل سال اخیر چند رمان را انتخاب کرده‌ام که با معرفی هرکدام، دلایل این انتخاب را هم می‌گویم؛ دلایلی که به نوعی نشانگر قالب و محتوای این‌گونه آثار است.

در سال‌های اخیر حرکت‌های متنوع و هویت بخشی در حوزه‌ی این ادبیات انجام شده مثلاً یکی از نویسندگان مطرح و باذوق این عرصه خود نشری ویژه برای این آثار با رویکردی که هم مبتنی بر شناسایی استعدادهای جوان و هم نوعی غربالگری آثار باشد، به راه انداخته. یا تعدادی از ناشران قدیمی‌ و شناخته شده بخشی از فعالیت خود را به چاپ این‌گونه آثار اختصاص داده‌اند.

به طراحی جلد و اهمیت گرافیک و صفحه‌بندی کتاب‌ها توجه شده و در اقدامی جالب توجه با راه‌اندازی انجمن ادبیات عامه‌پسند تلاشی برای گرد هم آوردن فعالان این حوزه و ایجاد هویت جمعی برای نویسندگانش صورت گرفته. این انجمن برای بهبود کیفیت رمان‌های عاشقانه اقدام به راه اندازی جایزه‌ی ادبی لیلی کرد.

علاوه بر خوش ذوقی گردانندگان این ماجرا برای انتخاب نام آشنای عاشقانه‌ی لیلی برای چنین جایزه‌ای، تکین حمزه‌لو دبیر این انجمن رویکرد این جایزه را به آثاری عاشقانه اعم از عاشقانه‌ی جوانانه یا خانوادگی در دو بخش آثار نوقلم و بهترین رمان عاشقانه منتشر شده در هر سال دانست. در اولین دوره‌ی این جایزه که در بهمن ماه 1398 برگزار شد کتاب آخرین روز زمستان نوشته‌ی زهرا اسماعیل زاده برنده جایزه لیلی شد.

درباره‌ی ادبیات عامه‌پسند، تعاریف یا مرزهای مورد اختلاف آن تاکنون بحث‌های گوناگونی انجام شده است. قصد ما در اینجا تنها معرفی چند اثر شاخص شناخته شده به این نام در میان آثار نویسندگان ایرانی است تا با معرفی و بررسی آنها، منظری پیش چشم علاقمندان به ادبیات قرار دهیم. در این منظر هر خواننده‌ای قادر است بدون پیش‌داوری اما با شناخت برای انتخاب کتاب خود تصمیم بگیرد.