افتادن از روی سیم بندبازی

افتادن از روی سیم بندبازی

کتاب و فیلم در مورد جاسوس‌ها و عملیات جاسوسی بسیار ساخته شده است؛ محصولاتی اغلب سرگرم‌کننده و عامه‌پسند که به این موضوع بسیار پرداخته‌اند. معمولا داستان‌هایی با یک شخصیت ابرانسان (بیشتر مواقع مرد) با مشخصات شکست‌ناپذیر، فوق باهوش، بسیار سریع و دارای حس ششم قوی که با عبور از چالش‌ها و موانع بسیار ماموریت غیرممکنی را محقق می‌کند. در سینما این فیلم‌های پرهزینه، پرفروش و تبلیغاتی به سفارش یا در خدمت سیستم امنیتی کشور متبوعشان ساخته می‌‌شوند.

اما در واقعیت چطور؟ آیا دنیای جاسوس‌ها و سیستم‌های ضداطلاعاتی واقعی به همین اندازه جذاب است؟

به این مناسبت می‌خواهیم نگاهی کنیم به رمانی که براساس زندگی واقعی زنی، معروف به ماتا هاری، نوشته شده؛ کسی که در زمان جنگ جهانی اول به جاسوسی متهم و اعدام شد.

اگر شما تجربه‌ی دیدن فیلم‌هایی مثل «007» و «ماموریت غیرممکن» را داشته باشید، انتظار دارید این زن چگونه زنی باشد؟ و این کتاب چگونه کتابی؟

به احتمال زیاد پیش‌داوری درستی نخواهید داشت چراکه واقعیت و زندگی آدم‌های واقعی معمولا خیلی شبیه داستان‌های حماسی ابرقهرمان‌ها نیست.

در کتاب «جاسوس» نوشته پائولو کوئیلو (که بیشتر عادت داریم از او کتاب‌های نسبتا عرفانی و فانتزی بخوانیم و این نکته هم باعث می‌شود باز هم پیش‌داوری ما غلط از آب در بیاید) قهرمان داستان زنی رقصنده است که در جریان‌های پرخروش انتهای قرن 19 و ابتدای قرن 20 طعمه تغییرات پرشتاب اروپا می‌شود. کسی که در بحبوحه‌ی تغییرات تبدیل شدن دنیای سنتی به دنیای مدرن، ناخواسته در میانه‌ی میدان نبرد قدرت‌های متخاصم جنگ جهانی اول قرار می‌گیرد و با کمال ناباوری با مشاهده‌ی انکار آشنایان و دوستان قدیمی در برابر دادگاه و جوخه اعدام، خود را تنها، رها شده و بی‌یاور می‌یابد.

قصه از زندگی عادی یک دختر بچه عادی در یک خانوادی عادی شروع می‌شود. دختر بچه‌ای که احتمالا قرار بود مدرسه برود و سپس ازدواج کند و بچه‌دار و نوه‌دار شود و …. اما دختر داستان ما اصلا در یک جا بند نیست و شاید اگر چارچوب‌ها و تعاریف امروز در آن زمان هم حاکم بود فورا زیر عباراتی چون دوقطبی یا بیش‌فعال طبقه‌بندی می‌شد و شاید این طبقه‌بندی در جاهایی حتی به دادش می‌رسید.

ولی روانشناسی در آن زمان هنوز در ابتدای راه بود. او از طریق آگهی روزنامه بدون آشنایی قبلی با مردی بسیار بزرگتر از خود ازدواج می‌کند و با او به مستعمرات می‌رود. همین‌جا میزان عجیب بودن دختر قصه ما آشکار است. تصمیماتی که در بقیه زندگی‌اش می‌گیرد هم به این سرعت و باعث شگفتی هستند. بسیار بی‌محابا کار می‌کند، سفر می‌کند، عشق می‌ورزد، انتخاب می‌کند و در آخر نیز می‌میرد.

اما چرا؟ چون خیانتی به کشور خود یا کشوری دیگر یا ایدئولوژی خاصی مرتکب شده؟ یا چون فقط زنی زیبا و خارق عرف و سنت بوده است؟ یا چون ادراکش از واقعیت اطرافش ناقص و شتابزده است؟ آیا او با دم شیر بازی کرده؟ یا چون با ناشیگری در زمان عبور از روی سیم بندبازی از روی آن پایین لغزیده است؟

پائولو کوئیلو با قلمی قوی و گیرا ما را به روزگار ماتا هاری می‌برد و شگفت‌زده‌مان می‌کند. دلتان نمی‌خواهد کتاب را زمین بگذارید. دوست دارید تا آخر یک ضرب بخوانید. جالب است بدانید که برای گردآوری داده‌های تاریخی افرادی اسناد را جمع‌آوری کرده‌اند و حاصل پژوهش در اختیار جناب کوئیلو قرار گرفته است تا رمان را بیافریند.

اگر امکانش دست می‌داد، بسیار مایل بودم از تیم تالیف کتاب انگیزه‌شان برای نوشتن کتاب را می‌پرسیدم. چرا لازم بوده زندگی و سرنوشت ماتا هاری نوشته شود؟ برای یادآوری زمانه‌ای که زنان بی‌پروای صف‌شکن، گره‌های روزگار را با دندان می‌خواهند بگشایند؟ یا برای یادآوری اینکه چقدر سر بی‌گناهان بالای دار رفته؟ یا شاید چقدر مدیریت خود و هیجانات و ارتباط بین فردی دانش مهمی است و سرنوشت انسان‌ها را چگونه رقم می‌زند. شاید هم چون زندگی یک جاسوس زن زیبا که از قضا رقصنده‌ای نوآور هم هست خودبه‌خود قصه‌ای گیرا است و شایان روایت!

با خواندن کتاب شاید بتوانید به این پرسش‌ها یا شاید پرسش‌های بیشتر پاسخ دهید. یا شاید پرسش‌های زیادتری طرح کنید.

در روزگار ما که اینترنت و دنیای مجازی، ارتباط بین آدم‌ها با تفاوت‌های فرهنگی، اقلیمی یا ایدئولوژیک را ممکن کرده، مفاهیم آگاهی اطلاعاتی، هوش هیجانی و ارتباطات سالم بسیار مهم شده است. این دسترسی نسبتا مستقیم که ممکن است ظاهری بی‌ضرر و عادی داشته باشد شاید دامی برای گرفتاری کسانی باشد که قبلا نقاط ضعف‌شان را در فضای مجازی با رفتارها و انتخاب‌هایشان برملا کرده‌اند.

نسخه کتاب «جاسوس» منتشر شده به وسیله جهان کتاب و ترجمه شده به وسیله پرتو شریعتمداری جلدی زیبا و کیفیتی خوب دارد. کتاب سبک، خوش‌خوان و کم غلط است. (البته دوستی که از مخاطبان پروپاقرص جهان کتاب است به طنازی خرده می‌گیرد که ای کاش کتاب‌های جهان کتاب به بی‌غلطی مجلاتش بود.)

عکس‌های انتهای کتاب ما را به حال و هوای دوران آخر قرن 19 و اوایل قرن 20 می‌برد و نحوه بیان احساسات نویسنده، نگارش فصل‌ها از منظر افراد مختلف فضای عجیبی ایجاد می‌کند که برای شناخت موقعیت، شخصیت و فضای فکری قهرمان داستان کتاب موثر است.

این کتاب هم مثل بسیاری کتاب‌های پرفروش دیگر در نشرهای مختلف با ترجمه‌های متنوعی منتشر و به بازار عرضه شده است. من لااقل 9 ناشر پیدا کرده‌ام که این کتاب را منتشر کرده‌اند و در مواردی به چاپ‌ پانزدهم رسیده است. آقای رهبانی ناشر کتاب، که اولین ناشر نسخه فارسی کتاب نیز هست، با اشاره به هرج‌ومرج موجود در مورد کتاب‌های پرفروش گفت که بعد از چند چاپ اول کتاب، دیگر از بازنشر آن صرف‌نظر کرده زیرا به زعم ایشان آب ریختن در آسیاب هرج و مرج بازار، به سود هیچ یک از بازیگران نیست. 

پیشنهاد مطالعه: سوفیا پتروونا