اعلام فهرست و کتاب‌های برگزیده معمولا همراه با جشنی با حضور بچه‌ها انجام می‌شد اما همه‌گیری کرونا و شرایط اجتماعی باعث شده بود که چندسالی این جشن برگزار نشود. آبان‌ماه امسال فهرست‌های 41تا44 لاک‌پشت پرنده که مربوط به کتاب‌های منتشره در سال 1400 بود همراه با مراسمی در شهر کتاب مرکزی تهران رونمایی شد.

«لاک‌پشت» پرنده فهرستی از کتاب‌های کودک و نوجوان است که با همکاری مشترک مؤسسه شهرکتاب و فصلنامه تخصصی پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان تهیه می‌شود. گروهی از منتقدان و کارشناسان کودک و نوجوان در پایان هر فصل، فهرستی از کتاب‌های کودک و نوجوان منتشر شده در یک فهرست معرفی می‌کنند. این فهرست ضمیمه فصلنامه پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان منتشر می‌شود و می‌تواند راهنمای پدرها و مادرها، معلم‌ها و مربی‌ها و سایر علاقه‌مندان به ادبیات کودک و نوجوان باشد تا مناسبت‌ترین کتاب‌های سال را برای کتاب‌خوانی بچه‌ها و دانش‌آموزان انتخاب کنند.

راهروهای نمایشگاه امسال پر بود از کتاب‌هایی که دیده نمی‌شدند، خوانده نمی‌شدند، حرص‌دربیاور بودند، چشم‌ها را از خود دور می‌کردند و فریاد می‌زدند که «من چاپ شدم، برای آن‌که خوانده نشوم» از ناشرانی که فقط در همان ایام نمایشگاه اسمشان دیده و شنیده می‌شود و کتاب‌های به‌دردبخور از ناشران خوب که به دلیل قیمت بالا چهره‌ی خوانندگان را مغموم می‌کردند؛ به این امید که شاید یک روز به هم برسند!

این روزها که نمایشگاه کتاب تهران بعد از دوسال تعطیلی به شکل حضوری (در مصلی تهران) و مجازی (از طریق ketab.ir) درحال برگزاری است سه رویداد مهم بازار نشر را با هم مقایسه کرده‌ایم و ضعف‌ها و قوت‌های هرکدام را برشمرده‌ایم. ما در وینش بین این سه رویداد (نمایشگاه حضوری، نمایشگاه مجازی، خرید از کتابفروشی‌های محلی در ایام طرح تخفیف فصلی و سایر ایام سال) یک نظرسنجی برگزار کردیم که سلیقه مخاطبین ما را نشان می‌دهد.

از کجا می‌دانیم ایرانی‌ها چند دقیقه در روز یا در ماه یا در سال کتاب خوانده‌اند؟ میانگین مدت مطالعه در کشور ما پایین است. اما آمارهایی که در این زمینه داریم از چه روشی تهیه شده‌اند؟ و چطور می‌توان این آمار را با آمار دیگر کشورها مقایسه کرد؟ به‌خصوص که در آمارهای متفاوت کشورهای متفاوتی، گاه هند و مصر و گاه روسیه یا کشورهای اسکاندیناوی، به عنوان کتاب‌خوان‌ترین ملت‌ها معرفی می‌شوند. این یادداشت طرح پرسش‌هایی است در خصوص چگونگی به دست آمدن این اعداد و در نتیجه میزان اعتنایی که باید به این اعداد بکنیم. یا نکنیم.

هرکس که می‌آید کتابفروشی برای خریدن کتاب آمده؟ نویسنده یادداشت با ذکر خاطره‌ای از دوران کتابفروش بودنش یادآوری می‌کند که کتابفروشی، خیلی مواقع چیزی بیشتر از مکانی برای فروش کتاب است. یک جای عمومی است. جایی برای حرف زدن، دیدن جلد کتاب‌ها و گاه گفتن عقایدی با صدایی نه آنقدر بلند که باعث دردسر بشود و نه آنقدر آرام که در فضای خصوصی می‌شود گفت. فضاهای عمومی در ایران رو به تهدید و تحدیدند و در این میان بسته شدن کتابفروشی، به نفع فروش اینترنتی یا چیزی از این قبیل، چیزی بیش از بسته شدن مکانی برای یک نوع از فروش کتاب است.

دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران از 3 تا 11 بهمن ماه برگزار شد. نمایشگاه و در واقع فروشگاهی که مخاطبان می‌توانستند از طریق سایت نمایشگاه کتاب‌های ناشران را ببینند، سفارش دهند و به رایگان با پست دریافت کنند. به خاطر دیجیتال بودن کل مسیر آمارهای دقیقی از این نمایشگاه در دست است. آمارهایی که علی رمضانی (مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران و رئیس دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران) روز هجدهم بهمن ماه اعلام کرد. از این آمارها به چه نتیجه‌ای می‌رسیم؟

نمایشگاه کتاب همیشه و از ابتدا از موضوعات مورد اختلاف بین ناشران و کتابفروشان بوده. ناشران از آن سود بسیار می‌برند، به‌خصوص که فروش نمایشگاه، برخلاف فروش در کتابفروشی‌ها که ماه‌ها طول می‌کشد تا پول برگردد، نقد است. اما کتابفروش‌ها گلایه دارند از این‌که فروش مستقیم کتاب به دست ناشر عملاً آن‌ها را از چرخه فروش کتاب خارج می‌کند و در این اوضاع راکد اقتصادی تیری بر گرده آن‌هاست. در این دوسال اخیر که شیوع ویروس کرونا نمایشگاه کتاب را غیرحضوری کرده دسترسی ساکنین شهرهای کوچک‌تر به نمایشگاه آسان‌تر هم شده. اما آیا نمایشگاه مجازی کتاب واقعاً به کار کتابفروش‌ها لطمه می‌زند؟

رسیدن کتاب به چاپ‌های متعدد از تبلیغات مهم ناشران در بازار کتاب ایران است. گاه کتاب‌ها چنان سریع به چاپ‌های متعدد می‌رسند که آدم‌های خوشبین هم دچار شک و تردید می‌شوند. در چند ماه گذشته کتاب «هیچ دوستی به جز کوهستان» نوشته بهروز بوچانی و حالا انتشار اثر تاکنون ترجمه‌نشده‌ی هانا آرنت «آیشمن در اورشلیم» به سرعت به تجدید چاپ رسیدند و این بحث را دامن زدند. اخیرا روزنامه شرق در گزارشی چاپ‌های متعدد کتاب آیشمن را زیر سوال برد و ناشر هم جوابیه‌ای منتشر کرد. اما ماجرا چه بود؟

وقتی صحبت از فروش کتاب می‌کنیم اولین چیزی که به ذهنمان می‌رسد مراجعه به کتابفروشی است. با آمدن کرونا مراجعه و خرید حضوری برای هر کالایی تغییر پیدا کرد؛ کتاب نیز از این قاعده مستثنا نشد. اما لزوم تغییر در کسب و کار فروش کتاب پیش از این هم مطرح شده بود، لزومی که اگر ناشران و کتابفروشی‌ها از پیش به آن فکر نکرده بودند، حالا بیشتر از یک تغییر به عنوان یک تهدید خودش را نشان می‌دهد.