کتاب ایوب

نویسنده معرفی: مژگان خاکی

کتاب ایوب؛ منظومه‌ی آلام ایوب و محنت‌های او از عهد عتیق، شرح داستان زندگی ایوب است که با مقایسه‌ی تطبیقی پنج متن کهن فراهم آمده‌ است؛ داستان آشنایی برای فارسی‌زبانان که تمثیل‌های فراوان در متون قدیم و جدید از آن خوانده و شنیده‌اند.

داستانی که شرح قرآنی آن بیشتر بر مهر و سرسپردگی و اعتماد و صبر دوجانبه‌ی خداوند و ایوب بنا شده، در روایت عهد عتیق رنگ و بویی قهرآمیز و یک‌جانبه می‌گیرد که شاید در بازخوانی‌، سزاوار تفکر و تعمق بیشتری در رابطه خالق و مخلوق و بازشناسی تفکرات دینی و شناخت اصول و عقاید ادیان باشد. با خواندن مقدمه درمی‌یابیم که بخت با خواننده یار بوده که مؤلف با نگاه جامعی به این موضوع پرداخته است. نگاهی آشنا با اندیشه‌های ادیان باستانی و زرتشتی، به موازات اعتقاداتی که از شرح و توصیف داستان‌های عهد عتیق و جدید دریافت می‌شود و تلطیفی که علمای مسلمان در این روایت به خرج داده‌اند.

اینکه ثنویت در دین زرتشت با جدا کردن منشأ خیر و شر، چگونه پذیرش سرنوشت نیک یا بد و یافتن دلیل برای اتفاقات دهشتناک زندگی انسان را برای ایمان‌داران سهل‌تر ساخته است؛ موضوعی است که در دین وحدانی یهود، رفتار یهوَه را دوپهلو جلوه می‌دهد و علمای دینی را به یافتن توضیحی برای بی‌عدالتی‌هایی وامی‌‌دارد که می‌تواند به میزان اعتقاد و ایمان فرد، کاملاً بی‌ربط باشد. اشاره به سخنان دوستان ایوب که به دنبال لغزشی می‌گردند که سبب بلایای زندگی اوست، واکنش ایوب به این سخنان ناهنجار با دادخواهی نزد یهوه، و یهوه‌ای که توفنده ظاهر می‌شود تا نشان دهد اساس این دادخواهی باید در نطفه از میان برود، همه بر همین امر دلالت دارد. مسئله‌ای که به نظر می‌رسد با تأثیرات آیین مانی بر مسیحیت، به‌تدریج به جدا کردن منشأ خیر و شر و نسبت دادنشان به خدا و شیطان منجر شده است. و در ادامه‌ی گذار روایت در طول زمان و بر بستر ادیان، بخشی از این داستان که در قرآن آمده، بر صبر و شکیبایی ایوب در برابر آزمون الهی متمرکز می‌شود؛ گرچه در قرون بعدتر، ارتباط بین خیر و شر، نیاز وجودی و احساسی بین آنها نیز محل بحث عرفاست.

توضیح و بسط معانی در مقدمه‌ی کتاب ایوب تا آنجا پیش می‌رود که به وحدانیت در اعتقادات هندی هم اشاره می‌شود؛ اینکه اصولاً تفاوتی میان خیر و شر وجود ندارد و بینش محدود انسانی‌ مسبب این فرق است. بحث‌ و جدلی که تا به امروز ادامه دارد، آن‌‌گونه که هم درعقاید و ادبیات به آن پرداخته شده و هم معضل تاریخی و اجتماعی انسان دیروز و امروز است و صبری که در عین اینکه سست‌کننده ایمان است، تفکر و تأمل عمیق انسان را می‌طلبد.

جدا از خود داستان پرمحنت ایوب، ارزش کتاب از متن روان و آسان‌خوان آن هم هست که به روال متون کهن، به فارسی قدیم نوشته شده؛ جایی که روح زمان را می‌توان از به کار بردن واژه‌های فارسی و ترکیب‌های فعلی ساخته شده با عناصر ملموس و مادی به شیوه‌ی دری کهن، دریافت. این نگارش شیرین شعرگونه، با توضیحات جانبی و اشاره به شاهدها و نقیض‌های دیگر روایات کتاب مقدس، همچنان که فهم بیشتر خواننده را سبب می‌شود، او را به پژوهش و بیشترخوانی در این زمینه ترغیب می‌کند.

و البته نهایت لطف خواندن مقدمه‌ی مؤلف زمانی ست که او با دید نقادانه و تحلیلگر خود به توصیف نحوه‌ی روایت و ساختار داستان می‌پردازد و نکات زیبای نحوه‌ی شرح و تمهید واقع‌نمایانه ساختن منظومه را روشن می‌کند. وقتی ایوب می‌گوید: «کاش سخنانم اکنون نبشته می‌شدی…» و خواننده آرزوی برآورده شده‌ی ایوب را می‌خواند.

قاسم هاشمی‌نژاد (۱۳۹۵-۱۳۱۹)، منتقد، نویسنده و عرفان‌پژوه، کار ادبی خود را از ۱۳۴۰ با نوشتن نقد در صفحه‌ی «عیارسنجی کتاب» روزنامه‌ی آیندگان شروع کرد؛ نقدهای ساختاری و تحلیلگر هاشمی‌نژاد در نشریه‌های فردوسی و آیندگان بر آثار سیمین دانشور، جمال میرصادقی، مهشید امیرشاهی، اسماعیل فصیح، اکبر رادی، بهرام بیضایی، غلامحسین ساعدی، شاهرخ مسکوب، … ، نگاه و نقد جسورانه‌اش در مورد آثار رضا براهنی، امیرحسین آریان‌پور،… (که گاهی با اعتراض نویسندگان هم مواجه می‌شدند)، در کنار نقد و گفتگو‌هایش با هوشنگ گلشیری، ابراهیم گلستان و اردشیر محصص، او را در جامعه ادبی به چهره‌ای شناخته شده بدل کرد. و البته نثر درست فارسی، زبان صریح و گویا، نقد بی‌حاشیه‌، نکته‌سنج و راهگشای او، از نظر بسیاری بر نقش نقد در بالندگی ادبیات صحه گذاشته است.

مجموعه این نقدها به نام بوته بر بوته به همت جعفر مدرس صادقی منتشر شده است.
بعدتر تجربه‌اش در داستان‌نویسی باعث نگارش یکی از بهترین داستان‌های پلیسی فارسی، فیل در تاریکی‌، شد؛ و توجهش به شعروشاعری، مجموعه‌‌های پری‌خوانی، تک‌چهره در دو قاب و گواهی عاشق اگر بپذیرند را پدید آورد.
توجه او به عقاید درویشان و صوفیان، در عرفان‌پژوهی، آثاری از قبیل سیبی و دو آینه و مقالات و تالیفاتی نیز در شرح حکایات عرفانی و مناقب صوفیان، پدید آورده است.
علاقه‌ی هاشمی‌نژاد به متون کهن با تصحیح و ترجمه‌ی این متون در کارنامه‌ی اردشیر بابکان، آوادوگیتا سرود رستگاری و کتاب ایوب نمایان می‌شود.
آثار دیگری نیز از او در حیطه داستان کودک، نمایشنامه و فیلم‌نامه به جا مانده به همراه شرح داستانی زندگی مادربزرگش خیرالنساء.

بخشی از کتاب

من آنم که پست و پاسارِ همنشین شد؛ آنکه خدا را خواند، و او اجابتش کرد: آری، مرد درست راست به ریشخند زبون شد…
خیمه دزدان در رونق است، و آنان که خدا را می‌آزارند در امان می‌روند و در نعمت و نواخت او…
نزد او خرد است و توانایی، او را رای روشن است و بصیرت. اینک، او فرومی‌شکند، و احدی بهم بستن نتواند: مردم برمی بندد و احدی گشودن نتواند.
اینک، او آب دریغ می‌دارد، و اینت خشکسالی: هم بازش می‌فرستد، و زمین درشورد.
با او توانایی است و خرد: فریب‌دیده و فریب‌دهنده ازوست…
آدمی که زه و زاد او از زن است کوته‌روزگار است و در زحمت.
چونان گل بشکفد و به بار آید، و از شاخه جدا شود: چونان سایه گریزاست، و نپاید.
و بر چنین مسکینی تو چشم برکنی، و مرا با خود به داوری خوانی؟ …
روزهای او مقدر است، شمار ماه‌های او برگزارده‌ی تو، حدی نهاده‌ای یکدمه‌ی عمر را، سپنجی داده‌ای، که فراتر از آن رفتن نتوان؛
بازگرد از او، تا آرام گیرد، تا همچو مزدور روزهای خود به سرآرد…
از تو فراخواندن من، از من اجابت کردن تو: وه که چه مشتاقستی از برای دستکار خویش.
از هم‌اکنون گام‌های من می‌شماری: بر گناهان من چه ناشکیبایی.