احتمالاً شما هم در طول زندگی‌تان برای یکبار هم شده به فرهنگ و لغت‌نامه مراجعه کرده‌اید، گاهی برای پیدا کردن معنی یک لغت و زمانی برای مطمئن شدن از ثبت صحیح یک کلمه.

هرکدام از ما حداقل به اسم، تعدادی فرهنگ و لغت‌نامه می‌شناسیم اما هیچوقت به این فکر کرده‌اید که اولین نمونه این کتاب‌ها کی و چرا تهیه شدند؟ درست است که فرهنگ‌نویسی به مسائل زبانی و لغت می‌پردازد اما وجود آن نشان‌‌دهنده‌ی پیشرفت و شکوفایی تمدن یک ملت به شمار می‌رود. فرهنگ‌ها هیچوقت در یک جامعه بدوی وجود ندارند، برعکس هرچقدر تمدن و فرهنگ پیشرفت می‌کند، فرهنگ‌نویسی رونق بیشتری پیدا می‌کند. مثلاً در زبان انگلیسی فرهنگ‌هایی وجود دارد که در آن حتی زمان شکل‌گیری و به‌کارگیری یک واژه را هم می‌توانید ببینید.

حالا اگر ماجرای فرهنگ‌نویسی توجهتان را جلب کرد می‌توانید به کتاب فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌ها سری بزنید. این کتاب معرفی پیشینه و انواع فرهنگ‌نامه‌های فارسی است. در آن ۶۰ مقاله در معرفی فرهنگ‌های فارسی به فارسی، عربی به فارسی، فارسی به عربی، فارسی به ترکی، ترکی به فارسی، کردی به فارسی و دو مقاله درباره فرهنگ‌های عربی به عربی و دو مقاله نیز در معرفی فرهنگ پهلوی و فرهنگ واژه‌های اوستا به پهلوی وجود دارد.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید قدیمی‌ترین فرهنگی که در ایران تألیف شده است مربوط به دوره پیش از اسلام و دوران ساسانی است که تنها برگه‌هایی از این فرهنگ به دست ما رسیده. قدیمی‌ترین فرهنگی که در منابع فارسی ذکر شده، فرهنگ کوچکی از قطران تبریزی شاعر قرن پنجم است. در این فرهنگ ۳۰۰ واژه دشواری که در دیوان شعرایی چون منیجک و دقیقی آمده، شرح داده شده و اسدی نیز در لغت فُرس درباره آن نوشته، اما امروزه این کتاب موجود نیست.

در دوره صفوی در هند و عثمانی کوشش‌های زیادی برای فرهنگ‌نویسی فارسی انجام شده اما در عصر جدید در ایران دهخدا سرآمد تمام فرهنگ‌نویس‌ها است و پس از او می‌توان به محمد معین و حسن انوری اشاره کرد.

کتاب فرهنگ‌ها و لغت‌‌‌نامه‌ها کامل‌ترین و مهم‌ترین کتاب در زبان فارسی درباره فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌هاست. بقیه جلدهای این مجموعه در سال ۱۳۹۸ منتشر شده و در تأخیر چند ساله ۱۰ مدخل جدید هم به این کتاب اضافه شد. تا امروز ۱۴ عنوان از این مجموعه به بازار نشر آمده. پیش‌بینی شده که این فرهنگ بیش از ۳۰ مجلد باشد و هر کسی که درباره فرهنگ و لغت تحقیق می‌کند، به این کتاب نیاز خواهد داشت.

در کتاب فرهنگ‌ها و لغت‌‌‌نامه‌ها مدخل‌های مرتبط با فرهنگ‌ها به ترتیب حروف الفبا آورده شده و در ابتدای کتاب پس از نگاهی اجمالی به مجموعه، مقاله ‌علی‌اشرف صادقی، عضو پیوسته و مدیر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در باب سیر تحول فرهنگ‌نویسی در ایران آمده. لغت‌نامه دهخدا، فرهنگ فارسی معین، برهان قاطع، لغت فرس، لسان العرب و… از جمله فرهنگ‌‌هایی هستند که در این کتاب معرفی شد‌ه‌اند.

کتاب فرهنگ‌ها و لغت‌نامه‌ها برگزیده‌ای از مقالات دانشنامه زبان و ادب فارسی به‌سرپرستی استاد اسماعیل سعادت به کوشش سمّیه پهلوان در انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است.

فرهنگ ها و لغت نامه ها