گیتانجالی شری، رمان «مقبره شن» را با الهام از فرهنگ و تجربیات زندگی در کشورش نوشت. داستان از این قرار است که جایی در هند، پیرزنی خود را در یکی از اتاق‌های خانه‌ی پسر بزرگش، باده، زندانی می‌کند. چرا که ظاهراً نتوانسته با مرگ همسرش کنار بیاید. اطرافیان هم هر چه تلاش می‌کنند، به در بسته می‌خورند. گویی این زن، میل بازگشت به زندگی عادی را در وجود خود کشته است. اما ما و شما خوب می‌دانیم که هیچ سوگی قرار نیست تا ابد ادامه پیدا کند. در جنگ بین مرگ و زندگی، همیشه زندگی است که پیروز می‌شود.

 این زن هم بالاخره توان ایستادن روی پای خود و ادامه دادن مسیر حیات را پیدا می‌کند. مقبره شن، یک رمان طولانی و پر از جزئیات است. حتی شاید بتوان آن را مثل فرهنگ هندیان، رنگارنگ و سرشار از بی‌نظمی‌های ساختارمند دانست.

از سوی دیگر، کتاب شری، نخستین اثر از ادبیات هندی است که در فهرست بلند کتاب‌های بوکر قرار گرفت. در قلب رمان مقبره شن، بانویی سالخورده که مرگ را از نزدیک‌ترین فاصله لمس کرده، موفق می‌شود به زندگی روزمره بازگردد. به همین دلیل هم، عزم او برای لذت بردن از آنچه باقی مانده است، راسخ‌تر از همیشه به نظر می‌رسد.

ما، همان بانوی سالخورده، تصمیم می‌گیرد که از خانه‌ی باده (پسر بزرگش) به خانه‌ی بتی (دختر نویسنده‌اش) نقل مکان کند. بی‌خبر از این‌که این جابجایی، سبک زندگی‌اش را دستخوش تحولاتی جذاب خواهد کرد. حالا دیگر او دوستانی جدید دارد. صبح‌ها یک فنجان قهوه‌ می‌نوشد و حتی چند بار، نوشیدنی‌های عجیب و غریب دیگری را نیز امتحان می‌کند. می‌توان گفت که ما برای اولین بار در زندگی، احساس آزادی می‌کند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های رمان مقبره شن، تاکید نویسنده بر طبیعت یکپارچه و جدانشدنی خانواده‌های هندی است. خانواده‌ی پیرزن، هر کدام در گوشه‌ای به زندگی خود مشغولند. اما به محض بروز یک مشکل، به سادگی دوباره دور هم جمع می‌شوند؛ تا اطمینان یابند همه چیز به خوبی پیش خواهد رفت. از سوی دیگر، شاید برای خواننده، مشورت و گفتگوی مشتاقانه با گاه ده‌ها بزرگسال و ریش‌سفید (برای مطمئن شدن از درستی مسیر) خیلی‌ عجیب به نظر برسد. اما برای این خانواده‌ی هندی، یک کار پیش پا افتاده و حتی روتین است.

در این میان، تنها کسی که انگار واقعاً به این محیط تعلق ندارد، بتی است. نویسنده‌ی جوانی که نمی‌داند با پذیرفتن ما در خانه‌اش، گویی جهان را با تمام قیل و قالش به پناهگاه آرام خود کشانده است.

ما می‌توانیم در لابه‌لای سطور کتاب، به دنبال یافتن یک پاسخ برای سوالی مهم باشیم. آن هم اینکه چقدر طول می‌کشد که بتی با واقعیت زندگی اجتماعی هندی‌ها سازگار شود؟ او ممکن است خیلی از میهمانان خانه‌اش را نشناسد… آن‌ها بیشتر از اینکه برای دیدن بتی به آن خانه بیایند، شوق معاشرت با ما را دارند. یا تخمین بزنیم که بتی چقدر می‌تواند با ریشه‌های رابطه‌ی هندی سازگار شود؟ همان رابطه‌هایی که بر پایه‌ی قرض گرفتن یک فنجان شکر و کمی کشک بنا خواهند شد.

بتی از صمیم قلب مایل است که به مادرش کمک کند. اما در این فرآیند، جنبه‌های مهمی از زندگی خود، یعنی کار، آزادی و حتی شریک زندگی‌اش را ناخواسته قربانی می‌کند. تا پیش از ورود «ما» به زندگی شخصی‌اش، آپارتمان بتی پناهگاهی بود که در آن آرام می‌گرفت. در حقیقت، بتی به دور آن خانه، مرزهایش با جامعه را رسم کرده بود. اما اکنون این مرزها در هم شکسته‌اند و او دارد تلاش می‌کند که به آرامش زندگی گذشته‌اش بازگردد.

یکی دیگر از شخصیت‌های مهم رمان مقبره شن گیتانجالی شری، رزی است. کسی که اکثر اعضای خانواده، او را به دیده‌ی حقارت می‌نگرند. و خواننده به تدریج متوجه می‌شود که چرا؟ رزی یک ترنس است! حتی بتی، لیبرال‌ترین عضو خانواده هم از بازدیدهای مکرر این مهمان «ما»، اندکی آزرده و پریشان‌خاطر شده است.

آخرین رمان گیتانجالی شری سرشار از جناس، هم‌آوایی شیرین کلمات و قافیه‌سازی‌های هنرمندانه است. مترجم انگلیسی اثر (دیزی راکول) هم توانسته است که این ویژگی را در نسخه‌ی انگلیسی اثر بازتاب دهد. شاید به همین دلیل هم باشد که ترجمه انگلیسی رمان تا این حد به موفقیت رسیده است.

به طور کلی، رمان مقبره شن، تجربه‌ی بی‌نظیری را به خوانندگان خود هدیه خواهد داد. و البته خبر خوب این‌که هر چه بیشتر پیش بروید، بر کیفیت رمان هم افزوده خواهد شد. این آخرین داستان گیتانجالی شری، زنی را به شما نشان می‌دهد که آخرین شانس برای خوشبخت شدن را در مشت می‌گیرد. البته، ناگفته نماند که خانواده، فرصت لمس‌ شادی و آزادی را با اکراه به او عطا می‌کند. و نکته‌ای که نباید فراموش کرد این است که سفر آزادی ما، همانقدر که به آینده مربوط است، ریشه در گذشته‌ها دارد.  

اما آیا مقبره‌ی شن لایق جایزه بوکر بود؟ می‌توان گفت بله! البته، گیتانجالی شری، بخش اعظمی از این موفقیت را مدیون دیزی راکول، مترجم چیره‌دست رمانش است! راکول با موفقیت هر چه تمام‌تر، نثر پویا و شاداب گیتانجالی را در زبان انگلیسی بازتاب داد. به این ترتیب، دیگر هیچ بخشی از این رمان بسیار قطور، کسل‌کننده به نظر نمی‌رسد!

در نهایت، لازم است اشاره کنیم که گیتانجالی شری کتاب خود را به استاد الهام‌بخشش، کریشنا سوبتی تقدیم کرده است. سوبتی در سال 1928 در گجرات هند به دنیا آمد. سال 1980 میلادی برای رمان zindaginama (زندگی‌نامه) برنده‌ی جایزه‌ی Sahitya Akademi شد. سوبتی در سال 2019 و در سن 93 سالگی درگذشت. اما بسیاری از درس‌های او در رمان‌های گیتانجالی شری، و به خصوص در مقبره شن بازتاب یافته‌اند.