حضور نویسندگان ایرانی در جایزه‌ی آسترید لیندگرن

چهار نهاد در ایران می‌توانند نمایندگان خود را از میان نویسندگان، تصویرگران، مروجان کتاب‌خوانی و قصه‌گویان به آلما (مخفف نام جایزه‌ی آسترید لیندگرن) معرفی کنند. شوراى کتاب کودک، کانون پرورش فکرى کودکان و نوجوانان، مؤسسه‌ی پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان و انجمن نویسندگان کودک و نوجوان این چهار نهاد هستند. که البته در این بین انجمن نویسندگان از نهادهای تازه‌واردتر است و از سال ۲۰۱۸ شروع به معرفی نمایندگان خود کرده است.

برگزیدگان در این ۱۶ سال از کشورهای هلند، ونزوئلا، امریکا، استرالیا، آلمان، انگلیس، بلژیک،‌ برزیل، سوئد، آرژانتین، فلسطین بوده‌اند. تاکنون هیچ کدام از نامزدهای ایرانی برنده‌ی جایزه‌ی آسترید لیندگرن نشده است. در ده سال گذشته هوشنگ مرادی کرمانی با شش بار کاندیدا شدن بیشترین حضور را در میان نویسندگان کودک و نوجوان ایرانی داشته است و بعد از او احمدرضا احمدی و فرهاد حسن‌زاده و توران میرهادی هر کدام چهار مرتبه کاندیدا شده‌اند.

تعداد کاندیداها از ده سال گذشته افزایش داشته و برای آسترید لیندگرن (۲۰۲۰) مجموعا هفت نماینده‌ی ایرانی به آلما معرفی شده‌اند، محمدرضا شمس، فرهاد حسن‌زاده و هوشنگ مرادی کرمانی به عنوان نویسنده، فرشید شفیعی به عنوان تصویرگر و مهدی حجوانی و کتابخانه‌های سیار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و پروژه‌ی با من بخوان در بخش ترویج کتاب‌خوانی. در جدول زیر می‌توانید به تفکیک نامزدهای اعلام شده از سوی هر نهاد را در سال‌های مختلف ببینید:

گفت‌وگو با دو نویسنده‌ی کودک و نوجوان ایرانی نامزد جایزه‌ی آسترید لیندگرن

برای حضورقوی، باید امکانات کافی داشت

با محمدرضا شمس به مناسبت اینکه امسال از سوی انجمن نویسندگان کودک و نوجوان کاندید جایزه‌ی آسترید لیندگرن (۲۰۲۰) شده است، گفت‌و‌گو کرده‌ایم. او بیش از ۶۰ کتاب برای کودکان و نوجوانان نوشته و همچنین قصه‌ها و افسانه‌های قدیمی را بازنویسی یا بازآفرینی کرده است. سه دخترون، پهلوان پشه، قصه‌های الکی پلکی نام سه مجموعه‌ی سه جلدی از اوست. شمس برای آثارش جوایز متعدد داخلی و خارجی را دریافت کرده است.

برای مثال کتاب یک اسم و چند قصه جایزه‌ی دیپلم افتخار کتاب فصل وزارت ارشاد در سال ۱۳۹۱، کتاب سال شهید غنی پور و کتاب سال رشد را برای این نویسنده به ارمغان آورد. دیپلم افتخار IBBY برای کتاب دیوانه و چاه و نشان کلاغ سفید از کتابخانه مونیخ برای کتاب تنبل پهلوان در سال ۲۰۱۱ نیز از دیگر افتخارات اوست.

شمس درباره‌ی وضعیت کلی نویسندگان و مروجان کتاب در ایران که کاندید جایزه‌ی آسترید لیندگرن می‌شوند، توضیح می‌دهد: «ما از نظر داستان‌نویسی و فعالیت ترویج کتاب‌خوانی در عرصه بین‌المللی چیزی از کشورهای دیگر کم نداریم. حتی به جرات می‌توان گفت که آثار نویسندگان ایرانی از بسیاری از آثار نویسندگان آسیایی بهتر است و با بهترین آثار اروپایی برابری می‌کند.

عاملی که باعث می‌شود نتوانیم با این کشورها رقابت کنیم، نداشتن امکانات لازم است. رقبای قدرتمند ما با امکانات کافی وارد این عرصه می‌شوند. ناشر قدرتمند، حامیان مالی، حمایت‌های دولتی، شرکت و حضور مستمر و فعال در عرصه‌ها و نمایشگاه‌های بین‌المللی، تبلیغات وسیع و گسترده، ترجمه‌ی کتاب‌ها و مقاله‌ها و نقدها و پایان‌نامه‌های مربوطه به زبان‌های گوناگون و…. این‌ها وجه تمایز ما با آن‌هاست.»

نویسنده‌ی بادکنک و اسب آبی برای حضور فعال و قدرتمند در این جایزه می‌گوید: «برای آنکه هیئت داوران جایزه‌ی آسترید لیندگرن کاندیداها را به‌خوبی بشناسند، باید آثار هر نویسنده به همراه مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های استانداردی که درباره‌اش نوشته شده ترجمه و فعالیت‌های مربوط به حوزه‌ی ادبیات کودک و نوجوان او معرفی شود. و این زمانی محقق خواهد شد که نهادهای معرفی‌کننده از کاندیداها برای این جوایز حمایت کنند.

انجمن نویسندگان کودک و نوجوان و شورای کتاب کودک نهادهای مردمی هستند، به هیچ جا وابسته نیستند و بودجه یا درآمدی برای این کار ندارند. همین که می‌توانند تا همین حد از کاندیداها حمایت کنند باید قدردانشان بود.» شمس می‌گوید: « خوشبختانه امسال قدم‌هایی هر چند کوچک از طرف وزارت ارشاد برداشته شد و این سازمان با کمک نهادهای دیگر اقدام به تهیه‌ی رزومه برای ده نفر از نویسندگان کرد که جای تقدیر دارد و امیدوارم ادامه پیدا کند.»

شمس ادامه می‌دهد: «توصیه‌ی من به تمام نویسندگان تازه‌کار و حرفه‌ای این است که از همین حالا به فکر درست کردن رزومه‌ی خودشان باشند و مدارک تمام فعالیت‌هایشان اعم از سخنرانی، گفت‌وگو، جوایز، داوری، نقد و معرفی، تصاویر دیدار با مخاطبین و … را جمع‌آوری کنند.»

نویسنده‌ی کتاب قصه‌ی جاده در پایان برای شناخته شدن نویسندگان در عرصه‌های جهانی گفت: «برای جهانی شدن باید جهانی فکر کرد و جهانی عمل کرد. وقتی کتاب در کشور ما پانصد تا تیراژ دارد چطور می‌توان توقع رقابت داشت. این که در آسمان ادبیات کشورمان گاه گاهی ستاره‌ای بدرخشد کافی نیست، باید مشکلات را ریشه‌ای حل کرد تا این آسمان ستاره باران شود.»

حضور کمرنگ ایران در گفت‌وگوی جهانی ادبیات کودک

در سال گذشته یکی از کاندیداهای جایزه‌ی آسترید لیندگرن (۲۰۱۹) علی اصغر سیدآبادی بود. او نویسنده، مروج کتاب‌خوانی، پژوهشگر و منتقد کتاب است. شاهزاده‌ی بی‌تاج و تخت زیرزمین، بابابزرگ سبیل موکتی و دوچرخه دوپا اسبی جزو ده‌ها اثر اوست.

سیدآبادی در سال ۱۳۹۷ از سوی مرکز مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز در ۱۳۹۷ به عنوان بهترین نویسنده‌ی سه دهه‌ی اخیر در زمینه کتاب‌های تصویری بازنویسی انتخاب شد. فعالیت‌های مختلف سیدآبادی در زمینه‌ی ترویج کتاب‌خوانی چه در کسوت روزنامه‌نگار و پژوهشگر و چه در کسوت مدیر فرهنگی باعث شد او از سوی انجمن نویسندگان کودک و نوجوان به عنوان مروج کتاب‌خوانی به آلما معرفی شود.

علی اصغر سیدآبادی درباره‌ی اینکه نویسندگان ایرانی در جایزه‌ی آسترید لیندگرن تا به حال موفق به دریافت جایزه نشده‌اند، می‌گوید: «جایزه‌های جهانی را باید محملی برای مطرح شدن در سطح جهانی دید. ما باید نگاه‌مان به جایزه‌های جهانی طوری باشد که کسب مقام در آن چندان اهمیت نداشته باشد و برنده نشدن را شکست ندانیم. مثلا وقتی تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی شرکت می‌کند، ممکن است از همان ابتدا فکر نکنیم که این تیم امکان قهرمان شدن دارد.»

نویسنده‌ی شاهی در پوست پلنگ می‌گوید: «یکی از مشکلات اساسی ادبیات کودک و نوجوان ما این است که در گفت‌وگوی جهانی کمتر حضور داریم و مشارکت در این جایزه‌ها به نوعی بازی کردن در سطح بازیگران جهانی و سنجیدن خود ما در بین نویسندگان و تصویرگران جهانی است. این اتفاق‌ها فرصتی برای مشارکت در گفت‌و‌گوی جهانی ادبیات کودک و نوجوان است.»

سیدآبادی با اشاره به مشکلات دیگری که نویسندگان ایرانی در رقابت با نویسندگان کشورهای دیگر دارند، می‌گوید:

«توجه کنیم که بخش زیادی از رقابت در جایزه‌های مثل آسترید لیندگرن و هانس کریستین اندرسن بخش رقابت بین پرونده‌هاست. کیفیت آثار اصل ماجراست ولی این‌که کیفیت را چگونه ارائه بدهیم اهمیت زیادی دارد. اول اینکه آثار نویسنده در جامعه‌ی خود چه بازتاب‌های اجتماعی داشته و مورد دوم اینکه نویسنده در سطح جهانی چگونه ارائه می‌شود به نظر من بسیار مهم است. آثار ما به زبان‌های دیگر ترجمه نشده و یا وقتی ترجمه شده در بازار اصلی آن کشور حضور نداشته است و این ضعف ماست.»

این نویسنده و مروج کتاب ادامه می‌دهد: «نویسنده نباید معیارهایی کسب کند تا جایزه بگیرد. معمولا چنین معیارهایی هم در جایزه‌های جهانی که به یک عمر فعالیت نویسنده تعلق می‌گیرد، به سختی حاصل می‌شود. به نظر من اولین شرط موفقیت در جایزه‌های جهانی یک نویسنده دست یافتن به معیارهای شخصی است، یعنی چگونه برای مخاطبان خود بنویسد، خوانندگان را گسترش بدهد، از یک زبان عبور کند و در زبان‌های دیگر هم مورد توجه قرار بگیرد.»

سیدآبادی در پایان به مشکل کپی رایت در کشور اشاره می‌کند: «علاوه بر ضعف کیفیت آثار، نویسندگان ما با ضعف‌های دیگری روبرو هستند که مهم‌ترین آن عدم عضویت در کنوانسیون برن (مربوط به کنوانسیون حق مولف) است که باعث می‌شود مبادله‌ی حق کپی رایت با کشورهای دیگر نداشته باشیم. به این مسئله، شرایط سیاسی و به دنبال آن تحریم‌ها را هم اضافه کنید. بنابراین نویسنده‌ی کودک و نوجوان ایرانی از همان ابتدا با محدودیت‌هایی روبروست که نویسنده‌ی کشورهای دیگر ممکن است با آن روبرو نباشند.»

سازوکار جایزه‌ی آلما

سازمان‌های مختلف که گسترده‌ترین اطلاعات را درباره‌ی نویسندگان، تصویرگران، قصه‌گویان و فعالان ادبیات کودک دارند، در هر کشور باید از سوی آلما تایید بشوند و می‌توانند چهار نماینده‌ی در قید حیات معرفی کنند. هر سازمان می‌تواند دو نماینده از کشور خود و دو نماینده از کشوری دیگر در چهار دسته‌بندی نویسنده، مروج کتاب، تصویرگر و قصه‌گو معرفی کند.

اسامی نمایندگان تا ۱۵ ماه مه هر سال (۲۵ اردیبهشت) باید فرستاده شود و نتایج در ماه مارچ (فروردین سال بعد در نمایشگاه بولونیای ایتالیا) معرفی و جوایز در ماه می در استکهلم سوئد اهدا می‌شود. کیفیت بالای هنری به معنای تفکر هنری در اثر، احترام عمیق به ارزش‌های دموکراتیک و حقوق بشر و توجه به ارزش‌هایی که آسترید لیندگرن به آن‌ باور داشت از معیارهایی است که داوران به آن توجه می‌کنند.

هیات داوران این جایزه از میان کارشناسان برجسته‌ی ادبیات کودکان سوئد برای یک دوره‌ی ۴ ساله از سوی شورای ملی سوئد برگزیده می‌شوند. اعضای این هیئت ۱۲ نفرند که ۶ نفر آنها را زنان تشکیل می‌دهند.

آسترید لیندگرن از نویسندگی تا جایزه

آسترید لیندگرن در سال ۱۹۰۷ در سوئد به دنیا آمد. خانواده‌ی او کشاورز بودند. خودش می‌گوید کودکی‌اش در کنار دو خواهر و یک برادرش پر از ماجراجویی و هیجان بوده که همین اتفاق نقطه‌ی شروعی برای نویسندگی‌اش بوده است. او رشته‌ی منشی‌گری خواند و در سال ۱۹۳۱ ازدواج کرد، مدتی نکشید که همسرش از دنیا رفت و دیگر ازدواج نکرد. محل کار لیندگرن به مدت ۲۴ سال «ربن و شوربن»، بزرگترین انتشارات کودکان در سوئد بود و باعث شد او داستان‌های بیشتری برای کودکان بنویسد که امروز از اهمیت بالایی در ادبیات کودک برخوردار است.

اولین کتاب لیندگرن بعد از جنگ جهانی دوم چاپ شد که خوانندگان را با حقوق کودکان آشنا کرد، پیش از آن حقوق کودکان معمولا نادیده گرفته می‌شد. آثار او در عین حال که سرگرم‌کننده است، به جنبه‌های گوناگون زندگی هم می‌پردازد، مثل کهنه بودن هنجارهای قدیمی و یا نیاز انسان‌ها به نگاه مثبت به زندگی. برخی از آثار لیندگرن از سوی ناشرهای مختلف در ایران برای کودکان و نوجوانان ترجمه شده است مانند برادران شیردل، ماجراهای کارلسون پشت بومی، پسرم می‌یو، پرنده قرمز و رُنیا دختر غارتگر. البته کتاب‌های بسیاری از او هم در ایران ترجمه نشده است.

این نویسنده خود برنده‌ی جوایز زیادی شده که مهم‌ترین آن نشان هانس کریستین اندرسن در سال ۱۹۵۸ به خاطر نوشتن پی پی جوراب بلند است. لیندگرن در سال ۲۰۰۲ از دنیا رفت و از همین سال دولت سوئد برای زنده نگه داشتن یاد و خاطره‌اش هر ساله جایزه‌ای با معیارهایی نزدیک به دیدگاه این نویسنده‌ی بزرگ اعطا می‌کند. این جایزه تنها به نویسندگان سوئدی تعلق ندارد و نویسندگان کودک و نوجوان از سراسر کشور می‌توانند در آن شرکت کنند.

هانس کریستین اندرسن، قدیمی‌ترین جایزه‌ی‌ کتاب کودک

سال‌ها پیش از شروع فعالیت جایزه‌ی آسترید لیندگرن، یعنی از سال ۱۳۵۶ به مجموعه‌ی آثار یک نویسنده و از سال ۱۹۶۶ به مجموعه آثار یک تصویرگر در حوزه‌ی کودک و نوجوان جایزه‌ی معتبری اهدا می‌شود که در سراسر جهان نام‌آشنا و به نوبل کوچک معروف است. دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان IBBY هر دو سال یک بار جایزه‌ی هانس کریستین اندرسن  را برای یک عمر فعالیت حرفه‌ای در حوزه‌ی ادبیات کودک اهدا می‌کند.

معیارهای اصلی این جایزه پشتکار در تولید آثار ادبی، آفرینش آثار تازه و خلاقانه، اصیل و هنرمندانه و داشتن سهمی پایدار در پیشبرد ادبیات کودک جهان است. در ایران تنها شورای کتاب کودک می‌تواند نویسنده یا تصویرگری را به عنوان کاندیدای این جایزه معرفی کند. تا کنون از میان شرکت‌کنندگان ایرانی در این رقابت تنها فرشید مثقالی در سال ۱۹۷۴ برنده‌ی جایزه‌ی هانس کریستین اندرسن شده است. اما احمدرضا احمدی، هوشنگ مرادی کرمانی و فرهاد حسن‌زاده سه نویسنده‌ای بودند که به جمع پنج نامزد نهایی این جایزه در سال‌های مختلف راه یافتند.

نگاهی به وضعیت نامزدهای ایرانی جایزه‌ی آسترید لیندگرن