کافه باز یا کتاب باز؟

شاید هیچ مکانی به اندازه کافه با کتاب همراه نشده باشد. ترکیب کافه با کتاب انگار طعم جادویی دارد که به هردو رنگ‌وبوی ویژه‌ای می‌بخشد. این ترکیب شکل‌های مختلف دارد. از محتوای داستان‌هایی که کافه عنصر مهمشان است تا کافه‌هایی که سرنوشتشان با کتاب و نویسندگان گره خورده یا جریان‌ها ادبی و داستان‌هایی که از دل کافه‌ها بیرون آمده‌اند.

گویا همیشه ارتباطی بین کافه بازها و کتاب بازها برقرار بوده، ارتباطی که قدرتمند شدن هرکدام از کفه‌هایش تأثیر نمایانی روی جریان فرهنگی و ادبی گذاشته است.

حتی در ایران که سال‌ها قهوه‌خانه‌ها (البته با صرف چای) پاتوق فعالیت‌های فرهنگی بودند، کم‌کم کافه‌ها محفل آشنای ادبیاتی‌ها شدند. عباراتی مثل کافه‌های پاتوق روشنفکران یا روشنفکران کافه‌رو یا کافه‌کتاب‌ها در صدسال معاصر ایران مفهومی آشنا هستند.

ماجرای راه پیدا کردن کافه‌ها به فرهنگ عمومی و تأثیری که در فضای روشنفکری و ادبیات ایران داشتند، ماجرای جالبی است که در این کتاب می‌توانید با آن آشنا شوید.

کافه‌های روشنفکری روشنفکران ایرانی از آغاز کافه‌ها را به عنوان پاتوق فرهنگی خود انتخاب کردند. تاریخچه این موضوع در کتاب کافه های روشنفکری بررسی شده است. نویسنده مقدمه کتاب را با بیان نخستین خاطره خود از مواجه با این پاتوق‌ها آغاز می‌کند، خاطره‌ای از حضور در کافه نادری در اواخر دهه چهل شمسی، دورانی که اوج کافه های روشنفکری ایران بود.

اگر معرفی بالا را خوانده باشید متوجه شده‌اید که سنت کافه‌نشینی روشنفکران از اروپا به‌ویژه پاریس به ایران آمد. از نسل هنرمندانی که در نیمه اول قرن بیستم کافه‌روهای حرفه‌ای پاریس بودند، ارنست همینگوی کتاب خواندنی نوشته که آن فضا و کافه‌هایش را به خوبی توصیف می‌کند.

بررسی کتاب پاریس جشن بیکران را به قلم آرزو حسینی بخوانید.

پاریس را پایانی نیست رابطه‌ی پاریس و همینگوی در جشن بیکران چنان درهم‌تنیده است که گویی هر دو شخصیت‌های اصلی یک روایت پرشور و اشتیاقند. آن‌ها روایتگر نسل گمشدگان شگفت‌انگیزی هستند که ملال‌زده از جنگ در دهه‌ی بیست پا به پاریس گذاشتند، پناه جستند و تن و روح را سپردند به دستان شهری بسیار بخشنده. پاریس آن روزگار سرشار از شگفتی بود؛ قدم زدن در  پیچ و خم کوچه‌ها و خیابان‌ها، دیدار در باغچه‌ی لی‌لا، بوی وسوسه‌انگیز کافه‌ها، و طعم تند شراب‌ و نان‌های تازه، و البته خیس شدن در زیر رگبار بارانی که اغلب بی‌موقع می‌بارید. برای آنهایی‌ که می‌خواستند جهان تیره و کثیف بعد از جنگ را پشت سر بگذارند، پاریس آن روزگار بسیار روشن بود و سراسر بی‌پایان.

در بسیاری از داستان‌ها، مکان اصلی وقوع حوادث کافه است. انگار کافه‌ها خاصیت جادویی دارند که به شخصیت‌ها فرصت طور دیگر زندگی کردن یا کارهای متفاوت می‌دهند. شاید هم کافه‌ها با فضای خاص و صمیمشان نمادی از دنیای درون ما هستند.

شخصیت اصلی کتاب اعترافات یک قاتل هم در یک کافه لب به سخن بازمی‌کند. با این کتاب از نگاه ساناز تولاییان بیشتر آشنا شوید.

شبی که قاتل لب به سخن گشود یوزف روت، نویسنده‌ی آلمانی زبان، کتاب اعترافات یک قاتل را در ایام مهاجرت به پاریس نوشت. راوی میانسال داستان، فرزند نامشروع یک شاهزاده‌ی روس و جاسوس سابق پلیس تزاری است که شبی در دهه‌ی سی میلادی در کافه‌ای سرگذشت عجیب خود را تعریف می‌کند. کسی که در طول زندگی‌اش هرگز عشق یا نفرت نورزیده‌ و از هر لذتی چشم پوشیده‌ است. هیچ‌گاه رنج واقعی را تجربه نکرده‌ و حسادت را نمی‌شناسد. نفرت نورزیده، انتقام نگرفته، هرگز حقیقت را بر زبان نیاورده‌ و در نتیجه مسرت حاصل از دروغ موفقیت‌آمیز را نیز تجربه نکرده‌ است. روت در این کتاب به قصه‌ی انسان‌هایی می‌پردازد که در جست‌جوی هویت خود هستند و عدالتی را می‌جویند که وجود ندارد.

در کتاب خواندنی مداد نجار هم داستان را از زبان صاحب کافه‌ مرموزی می‌شنویم که در گذشته نقش‌های مختلفی داشته، از سرباز تا مامور مخفی.

مداد نجار مداد نجار در حقیقت داستان دکتر دابارکا است، یک روشنفکر انقلابی در زمان جنگ داخلی اسپانیا و دیکتاتوری فرانکو و دموکراسی بعداز آن. یک فعال سیاسی که عقیده دارد زنان باید حق رای داشته باشند. اما ماجرای او از زبان افراد مختلفی روایت می‌شود ازجمله ارابال که در زندگی‌اش از نقش سرباز تا نگهبان زندان و اعدام و مامور مخفی جمع آوری اطلاعات و صاحب یک کافه را گذرانده.

در میان کتاب‌های فارسی هم داستان‌هایی که به مکان کافه توجه کرده‌اند کم نیست. حسین سناپور که همیشه در آثارش توجه به طبقات جدید جامعه و تغییرات اجتماعی دیده می‌شود در رمان کلاه‌گردانی میان آس‌‌وپاس‌ها به زندگی پنج جوانی می‌پردازد که بخشی از روزشان را در کافه‌ها سر می‌کنند.

مهدی ملکشاه درباره این کتاب نوشته است.

کلاژی از بطالت کافه‌نشین‌ها در کلاه‌گردانی... ،رمان جدید حسین سناپور، همه شکست می‌خورند. رمانی که پنج راوی، پنج بخش و پنج شخصیت اصلی دارد. در فصل اول همه‌شان هستند و حرف می‌زنند، در مورد مفهوم بطالت حرف می‌زنند و آخرِ گفت‌وگو معلوم می‌شود دارند تعارف می‌کنند و فارغ از خاستگاه طبقاتی‌شان، مشکل همه‌شان پول است نه بطالت.

کافه‌ها غیر از حضورشان در کتاب‌ها، به عنوان پاتوق‌های فرهنگی مورد توجه بوده‌اند. خارج از ایران بسیاری از جریان‌ها و حلقه‌های ادبی از داخل کافه‌ها شروع شده‌اند. در داخل ایران نیز در پیش از انقلاب چنین نمونه‌هایی داشته‌ایم.

ماجرای کافه‌نشین‌هایی که گروه ربعه را تشکیل دادند به قلم بهزاد وفاخواه بخوانید.

ربعه در برابر سبعه چهار جوانی که در کافه رزنوآر و سایر کافه‌های لاله‌زار عصرهایشان را می‌گذراندند، تبدیل به یکی از مشهورترین کافه‌نشینی‌های تاریخ ادبیات شدند. آن‌ها به طعنه و شوخی خود را محفل ربعه می‌نامیدند که این اسم را در تقابل با ادبای سبعه (بدیع‌الزمان فروزانفر، نفیسی، علامه قزوینی، علی اصغر حکمت و…) روی خودشان گذاشته بودند. آن‌ها نوجو و فرنگ‌رفته بودند و می‌خواستند ادبیات جدیدی بیافرینند که با پسند نسل نوآمده خودشان تطبیق کند. در این سال‌ها از محفل ربعه بسیار گفته شده. آنقدر که شاید بد نباشد بعدها در وینش درباره ادبای سبعه هم بنویسیم.

کافه‌هایی هم هستند که پیوندشان با کتاب خیلی مستقیم‌تر است. در آنها یا اصل ماجرا خواندن کتاب است (و کنارش نوشیدن یک قهوه) یا هویت و نام خود را از یک اثر داستانی گرفته‌اند.

یک نمونه معروف چنین کافه‌هایی «کافه شکسپیر و شرکا» در پاریس و «کافه هری پاتر» در تهران است. درباره هردو این کافه‌ها گزارشی داریم.

کافه با طعم هری پاتر این روزها مشتاقان هری پاتر با دو کافه هری پاتری در تهران آشنا هستند. یکی از آنها به تازگی کارش را شروع کرده اما اولین کافه سابقه‌ای طولانی دارد، گرچه در طی این سال‌ها چندباری ناچار به تغییر مکان خود شده است. مدیران این کافه از متولدین اواخر دهه 60 هستند، از همان نسل اولی که شیفته هری پاتر شدند. ایده اول آنها راه‌اندازی مکانی بوده که علاقمندان به هری پاتر به آنجا بیایند. کم‌کم علاوه بر کافه که با نشانه‌های مرتبط با داستان هری پاتر تزئین شده بود ایده‌های دیگری هم به آن اضافه شد.

گزارشی از پاریس: کتابفروشی شکسپیر و شرکا جرج ویتمن موسس کتابفروشی «شکسپیر و شرکا» نوشته است: «من این کتابفروشی را همچون نوشتن یک رمان بنا کرده‌ام، هر اتاقی مانند یک فصل از رمان است. دوست دارم همان‌طور که مردم کتابی را ورق می‌زنند، در اینجا را باز کنند و همچون کتابی تخیلی به دنیای جادویی وارد شوند.» کتابفروشی که به خاطر ارنست همینگوی، گرترود استاین و میزبانی‌اش از مشهورترین نویسندگان انگلیسی‌زبان در پاریس در دوران اوج این شهر در همه جای دنیا مشهور است. فاطمه بقاییان همکار وینش در سفری به پاریس از این کتابفروشی گزارشی تهیه کرده است که فضای کلی و نوستالژیک کتابفروشی، وضع امروز آن و راهکارهایش برای مقابله با رکود دوره کرونا را دربردارد.

کافه‌ها همیشه چشم‌نوازند برای همین در انتهای پرونده شما را مهمان ده اثر از ده نقاش معروف با موضوع کافه می‌کنیم.

کافه‌ها در بوم نقاشان بسیاری از هنرمندان و روشنفکران قرن ها از کافه ها به عنوان نقطه ملاقات استفاده کرده اند، بنابراین ممکن است تعجب آور نباشد که این موضوع بسیاری از نقاشان بزرگ شود. در اینجا ده اثر از نقاشان بزرگ را با موضوع کافه می‌بینید.

#کافه