زین قند پارسی

زبان فارسی، زبان ملی ما، در گستره تاریخ، آیینه تمام‌نمای تمدن، فرهنگ و هویت ایران و ایرانی برای فارسی‌زبانان و غیر فارسی‌زبانان بوده و هست، از این رو آموزش زبان فارسی در گذر زمان چه برای فارسی‌زبانان و چه برای غیر فارسی‌زبانان اهمیت بسیاری داشته و دارد.

فارسی‌زبانان، این زبان را به صورت غیر رسمی و طبیعی در خانه می‌آموزند، به همین دلیل آموزش زبان فارسی برای یک فارسی‌زبان، تقریباً معادل واژه سوادآموزی است. در واقع، نخستین قدم ورود به دنیای آموزش رسمی یا آموختن سواد، برای یک فارسی‌زبان، آشنایی با نمادهای خط زبان فارسی است. بررسی این نوع آموزش و آموزش نمادهای خط زبان فارسی در گذر زمان دو رویکرد متفاوت را نشان می‌دهد:

1. آموزش مکتب‌خانه‌ای که حدوداً از نیمه قرن سوم آغاز و تا روزگار قاجار ادامه داشته و در آن چیزی به عنوان کتاب درسی و سند مستقل آموزشی وجود نداشته است. در این شیوه، هر استاد به دلخواه از کتاب‌های مذهبی، ادبی، علمی و… برای آموزش به شاگردانش بهره می‌برده است.
2. آموزش مَدَرسی یا آموزش رسمی، تقریباً از ۱۲۷۵ خورشیدی آغاز شده است و هنوز هم ادامه دارد. کتاب‌های این نوع آموزش در ابتدا بر مبنای سلیقه و سواد تدوین‌گر که خود، آموزگار بوده، تنظیم می‌شده است. تا اینکه در سال ۱۳۴۱در دوره وزارت ناتل خانلری، طرحی برای همسان‌‌سازی کتاب‌های درسی تهیه شد که از سال ۱۳۴۵ به اجرا گذاشته شد و تغییر اساسی در نظام آموزشی را به همراه داشت و محتوای کتاب‌های درسی را تغییر داد.

با این حال تا سال ۱۳۷۸ هیچ کتاب و محتوای رسمی در زمینه آموزش مهارت‌های زبان فارسی تولید نگردید و متاسفانه هنوز هم آن‌گونه که باید این مهم به وقوع نپیوسته است!

بررسی دقیق‌تر چگونگی آموزش زبان فارسی به ما نشان می‌دهد که آموزش زبان فارسی نیز مانند آموزش همه زبان‌ها در دو قلمرو زبان اول و زبان دوم/ خارجی تقسیم‌بندی می‌شود. دانستیم که یادگیری تقریباً رسمی زبان فارسی به عنوان زبان اول، کمتر از ۱۵۰ سال قدمت دارد اما تحقیق و پژوهش درباره آموزش زبان فارسی به عنوان زبان دوم سابقه بیشتری دارد و در بسیاری از موارد، تحقیق در زمینه یادگیری زبان دوم، راهکار دادن برای آموزش زبان اول را نیز امکان‌پذیر کرده است. مانند چگونگی آموزش مهارت‌های زبان فارسی.

در مورد پیشینه زبان فارسی به عنوان زبان خارجی/ زبان دوم نمی‌توان به تاریخ دقیق و معینی اشاره کرد با این حال، زمان آغاز آموزش غیر رسمی زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان را می‌توان هم‌زمان با پیدایش زبان فارسی دانست. متأسفانه در مورد آموزش رسمی فارسی به غیرفارسی‌زبانان نیز با توجه به کمبود منابع به اطلاعات دقیقی نمی‌توان دست یافت اما می‌دانیم که در اوایل قرن ۱۸ میلادی گروهی با هدف فارسی‌آموزی به ایران آمدند.

به عبارتی در سال ۱۷۱۶، پنج نفر روس از سوی پتر، تزار روسیه، به اصفهان فرستاده شدند تا زبان فارسی را یاد بگیرند. در آن زمان کتاب درسی خاصی تدوین نشده بود و تنها از فرهنگ مجمع الفرس نگاشته محمدقاسم سروری‌کاشانی در سال۱۰۰۸ ه.ق. [۱۵۹۹] به عنوان فرهنگ زبان فارسی استفاده می‌کردند.

پس از نفوذ فارسی در روسیه، در دیگر کشورها نیز آموزش زبان فارسی گسترش یافت. در سال ۱۸۲۶ دبیری ایرانی به نام میرزامحمد ابراهیم به انگلستان رفت و به مدت ۱۸ سال در آن کشور به تدریس آموزش زبان فارسی پرداخت و بعد از آن نیز در بسیاری از کشورها آموزش رسمی زبان فارسی آغاز گردید. با این حال به نظر می‌رسد تا کمتر از یک قرن پیش، انگشت‌شمار کتا‌ب‌هایی مختصّ آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان تهیه شده باشد و برای آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، اغلب از متون ادبی موجود به‌ویژه متون نثر قدیمی فارسی استفاده می‌شد.

به عنوان مثال، در سال ۱۸۳۶ میلادی کتاب درسی شامل غزلیات، قصاید، داستان‌های کوتاه و قطعه‌های متون نثر قدیمی فارسی برای دانشجویان روسی‌زبان در دانشگاه مسکو تدوین شد که حتی تا اواخر قرن نوزدهم هم مورد استفاده قرار می‌گرفت. با این حال انتشار کتب آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در خارج از کشور بسیار زودتر از داخل کشور به وقوع پیوسته است. نکته جالب این کتاب‌ها آن است که آن‌ها گاه با آموزش حروف، صداها و دستور زبان فارسی آغاز و با آموزش فنون ادبی و آموزش عروض و قافیه به پایان می‌رسند!

کتاب  دستور زبان فارسی اثر ویلیام جونز (۱۷۷۱) و کتاب منشی فارسی اثر فرانسیس گلَدوین (۱۷۹۵) از اولین کتاب‌هایی است که برای آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان نوشته شده است. پس از تألیف کتاب جونز و فرانسیس گلَدوین تا سال ۱۳۱۶ خورشیدی که نخستین کتاب آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در کشور به چاپ رسید، کتاب‌هایی در خارج از کشور انتشار یافت که نویسندگان به‌نام ایرانی نیز سهمی از این مهم را برعهده داشتند.

از آن جمله می‌توان به احمد آرام اشاره نمود که در سال ۱۳۳۰ ه.ق. در دمشق کتاب زبان‌آموز فارسی را زیر چاپ برد. به عبارتی آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان در بیرون از مرزهای ایران، آغاز شده و تا آنجا که می‌دانیم آغازگر این راه علمی، سر ویلیام جونز با تألیف کتاب دستور زبان فارسی در قرن هجدهم در شبه قاره هند است. بعد از آن نیز تا حدود یک قرن پیش، غیر ایرانیان و به ندرت ایرانیان مانند احمد آرام در خارج از مرزهای ایران تالیف و تدریس کرده‌اند؛ تا اینکه دامنه این علم با تألیف کتاب به درون مرزهای ایران کشیده شده است.

براساس اطلاعاتی که تاکنون به دست آمده، حسین کسمایی پیشگام تألیف کتاب‌های آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان در ایران است. حسین کسمایی دو کتاب زبان فارسی و خط فارسی را به ترتیب در سال‌های ۱۳۱۶و ۱۳۱۸ خورشیدی برای فرانسوی زبان‎ها تألیف کرد.

تألیف علمی کتاب‌های آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان که در ایران از حدود نود سال پیش با کتاب زبان فارسی حسین کسمایی آغاز گردید، حدود نیم‌قرن، تا دهه شصت، به کندی راه پیمود. در دهه هفتاد تألیف این کتاب‌ها همچنان به راه خود ادامه داد. در این دهه، نام اختصاری «آزفا» برای آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان، رایج گردید.

پرکاربردترین کتاب در این دهه، مجموعه پنج جلدی دوره آموزش زبان فارسی تألیف یدالله ثمره است. این مجموعه شامل چهار کتاب آموزشی از مقدماتی تا پیشرفته و یک راهنمای معلم است و به بیش از بیست زبان ترجمه شده و در مراکز و دانشگاه‌های خارج کشور نیز آموزش داده می‌شده و می‌شود.

در دهه هشتاد سیر تألیف این کتاب‌ها شتاب به خود گرفت. از کتاب‌های پرکاربرد این دهه، مجموعه یازده جلدی فارسی بیاموزیم تألیف حسن ذوالفقاری، مهبد غفاری و بهروز محمودی‌بختیاری است. این مجموعه شامل پنج جلد کتاب درس از مقدماتی تا پیشرفته، سه جلد کتاب کار و سه جلد راهنمای تدریس است و مجموعه هشت جلدی زبان فارسی تألیف احمد صفارمقدم که شامل چهار جلد کتاب درس از پایه تا پیشرفته و چهار جلد کتاب راهنمای تدریس است.

در دهه نود، بنیاد سعدی با هدف مدیریت و سیاست‌گذاری زبان و ادبیات فارسی برای خارج کشور در ایران تاسیس گردید. همچنین در این دهه، سیر تألیف کتاب‌های آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان شتاب بیشتری به خود گرفت و پیشرفت‌های فوق‌العاده‌ای، هم در کمیت کتاب‌ها و هم در کیفیت آن‌ها به دست آمد.

دلایل مهم این افزایش چشمگیر کمی و کیفی عبارتند از: پیشرفت سریع تکنولوژی؛ ورود دانش‌آموختگان رشته آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان به بازار کار و اقدام به تألیف این مدرسان هم‌زمان با تدریس؛ افزایش غیر‌فارسی‌زبانان در مراکز آموزش زبان فارسی و استقبال مؤسسات مختلف نشر کتاب و مراکز آموزش زبان فارسی از تألیف کتاب‌های جدید و مناسب برای گویشوران زبان‌های مختلف در ایران و کشورهای دیگر.

عوامل بالا چرخه افزایش کیفیت و کمیت و افزایش فارسی‌آموزان خارجی در ایران را به وجود آورد. تا آنجا که امروزه تمامی دانشگاه‌های جامع کشور، مرکز آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان دارند (لازم به ذکر است که هرچند هدف اصلی این مراکز، آمادگی فارسی‌آموز برای ورود به دانشگاه‌های ایران است اما این مراکز، فارسی‌آموز‌ان را در سنین و سطوح مختلف و با اهداف مختلف، پذیرش می‌کنند) و همگام با آموزش، کتاب‌های تخصصی تألیف می‌کنند.

 از قدیمی‌ترین و پررونق‌ترین این مراکز می‌توان مراکز زیر را نام برد:

• مرکز آموزش زبان فارسی موسسه دهخدا وابسته به دانشگاه تهران؛ به عنوان نمونه‌ای از تألیفات این مرکز می‌توان از کتاب دستور کاربردی ویژه فارسی آموزان غیر فارسی‌زبان تألیف فاطمه جعفری را نام برد.
• مرکز آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان دانشگاه شهید بهشتی؛ به عنوان نمونه‌ای از تألیفات این مرکز می‌توان ازکتاب که سرپرستی گروه تألیف آن را مهین‌ناز میردهقان به عهده داشته‌اند، نام برد.
• مرکز آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان دانشگاه بین‌المللی دانشگاه امام خمینی قزوین؛ به عنوان نمونه‌ای از تألیفات این مرکز می‌توان از کتاب‌های فارسی ویژه علوم انسانی و فارسی ویژه علوم اجتماعی تألیف امیررضا وکیلی فرد، محمد باقر میرزایی حصار و هانیه بهرامی را نام برد.
• مرکز آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان دانشگاه فردوسی مشهد؛ به عنوان نمونه‌ای از تألیفات این مرکز می‌توان ازکتاب آموزش نوین گفتگوی فارسی تألیف احسان قبول و زهرا حامدی‌شروان را نام برد.

برای اطلاعات بیشتر مراجعه کنید به:

اکبری‌شلدره، فریدون (۱۳۹۴). پیشینه آموزش زبان فارسی در ایران. تهران: انتشارات مدرسه.

دبیرمقدم، محمد. مهری قره‌گزی، مهرداد اصغرپورماسوله (۱۳۹۶). کتابشناسی توصیفی آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان. ویراست دوم. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

نگاهی گذرا بر پیشینه آموزش زبان فارسی